بازار سرپوشیده نیشابور به نام «سوق‌القدیم»، ازجمله بازارهای قدیمی و زیبای این شهر است و شهرت بسیار دارد. این بنا بهدلیل سرپوشیده و مُسَقَّف بودن معبر و راهرویش به این نام شناخته می‌شود. این بازار یکی از جاهای دیدنی نیشابور است که در سال ۱۳۸۱ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
مختصری درباره‌ی تاریخ بازار سرپوش (سرپوشیده) نیشابور
درگذشته بازار بزرگی در شهر نیشابورِ قدیم وجود داشت که از دروازه‌ی مشهد آغاز و به دروازه‌ی عراق منتهی می‌شد. جالب توجه است که بازار سرپوشیده نیشابور فقط قسمتی از این بازار بزرگ با طول تقریبی یک کیلومتر بود.
قسمت‌های مختلف بازار کنونی در طول دوره‌ی‌های مختلفی ایجاد شده‌اند که عبارتاند از:
- دوره‌ی صفوی: ساخت بخش قدیمی بازار که از دروازه‌ی عراق در جنوب بازار فعلی بهطرف شمال امتداد داشت.
- دوره‌های زندیه و پهلوی: ساخت ادامهی بخش قدیمی بهسمت شمال.
احتمال می‌رود نوسازی یا ساخت این بازار را شاه عباس صفوی در مدت اقامت خود در نیشابور انجام داده باشد. بازار سرپوشیده نیشابور در سال ۱۳۷۷ خورشیدی توسط سازمان میراث فرهنگی و با مشارکت کسبه بازسازی شد.
شرح ویژگی‌ها و تزیینات مختلف بازار
باستان‌شناسان با بررسی ویژگی‌های بازار سرپوشیده نیشابور متوجه شده‌اند که معماران این بنا، ساخت آن را بدون طرح اصلی و بهصورت تدریجی انجام داده‌اند. البته، این مسئله مانع از رعایت ویژگی‌های بازار ایرانی در آن نشده است.
هم‌اکنون این بازار طولی در حدود ۷۵۰ و عرض ۳.۴ تا ۳.۸ و ارتفاعی معادل ۳.۴ تا ۵.۹ متر از کف تا نوک گنبدش دارد. بازار سرپوشیده نیشابور از عناصر متعددی شکل یافته است که عبارتاند از:
- راستهی بازار، راسته‌های تجاری مختلف، دالان، سرا، تیم، قیصریه، دکان‌های فروش کالا و عناصری نظیر قهوه‌خانه یا چایخانه، سفره‌خانه، مسجد و حمام.
میدان کوچکی در قسمت مرکزی این بازار مشاهده می‌شود که بازار در آن قسمت فاقد سقف است. در ضلع غربی میدان کوچه‌ای وجود دارد. از طریق آن کوچه می‌توان به قیصریه دسترسی پیدا کرد. البته، هم‌اکنون بناهای موجود در قیصریه بهطور کامل تخریب شده‌اند.
در اطراف میدان، بناهای متعددی از قبیل حمام و مسجد و دکان وجود دارند که هنوز به فعالیت خود ادامه می‌دهند. از مهمترین آنها می‌توان اشاره کرد به:
- سرای زهدی، سرای فرخ‌آبادی، حمام گلشن و حمام مرمر در قسمت جنوبی بازار، حمام قدیمی در قسمت داخلی بازار، آب‌انبار و سرای مستوفی در قسمت شمالی بازار.
گفتنی است که از میان این بناها، سرای فرخ‌آبادی در سال ۱۳۷۹ خورشیدی تخریب شده است.
در حالت کلی، بنای بازار سرپوشیده نیشابور از معماری ساده‌ای برخوردار است؛ اما بناها و عناصر وابسته به آن تزیینات زیبایی دارند. این تزیینات شامل آجرچینی‌های پوشش‌ها بهصورت خفته و راسته، رگ‌چین و گل‌اندازهای آجری برجسته است. همچنین، تزییناتی از طرح‌های گره‌سازی و طرح‌های مشبک را می‌توان در در‌های چوبی بناهای موجود در بازار مشاهده کرد. در ادامه به شرح ویژگی‌های هرکدام از این بناها خواهیم پرداخت.
سرای زاهدی بازار سرپوشیده
سرای زاهدی در ضلع جنوبی راستهی بازار قرار گرفته است؛ دیرینگی ساخت این سرا به دوره‌ی صفوی مربوط می‌شود. درگذشته، سرای فرخ‌آبادی در مقابل سرای زاهدی قرار گرفته بود. هم‌اکنون اثری از سرای فرخ‌آبادی مشاهده نمی‌شود. جالب توجه است که شیوه‌ی معماری این سرا نشان از کاربرد آن بهعنوان جایگاه گردآوری و انبار و پخش کالا به قسمت‌های مختلف بازار در گذشته دارد.
ورودی سرای زاهدی در ضلع شرقی آن و در قسمت داخلی بازار قرار دارد. طراحی سردر آن متناسب با سردر دکان‌های موجود در بازار است. در واقع، این سردر حدود ۶۰ سانتی‌متر فرورفتگی دارد و در مجاورت آن دو دکان طویل و وابسته به بنا مشاهده می‌شوند.
گذشته از آن، در مقابل در ورودی سرا راهرویی به طول تقریبی ۱۲.۵ و عرض ۳.۴ متر به چشم می‌خورد. درگذشته، رفت‌و‌آمد و انتقال کالا به صحن سرای زاهدی از طریق این راهرو صورت می‌گرفته است. در دو ضلع راهروی مدنظر دکان‌هایی قرار دارند که متعلق به کسبه و صاحبان سرا هستند. این دکان‌ها در ارتفاع ۸۰ سانتی‌متری از کف راهرو قرار گرفته‌اند و محلی برای فرش‌فروشی، مسگری، رنگرزی، آهنگری و پارچه‌فروشی هستند.
دکان‌ها در سطح خارجی خود تزییناتی بهصورت رگ‌چین آجری با بندکشی ساده دارند و سطح داخلی آنها با اندود گچ پوشیده شده است. این حجره‌ها در‌های چوبی مشبک با تزیینات گره‌چینی زیبا نیز دارند.
حمام قدیمی بازار
حمام قدیمی بازار به دوره‌ی صفوی تعلق دارد و در داخل بافت قدیمی شهر نیشابور واقع شده است. در ضلع شرقی این حمام، کوچه‌ای به نام «فیوج» قرار دارد که از طریق آن می‌توان به خیابان ارگ جنوبی دسترسی پیدا کرد. دسترسی به بازار سرپوشیده نیشابور نیز از ضلع شمالی این حمام امکان‌پذیر است.
بنای حمام قدیمی شامل دو بخش مختلف بینه و سربینه است. قسمت سربینه‌ی آن در طول زمان تخریب شده است. هم‌اکنون، در قسمت باقی‌مانده یا بینه‌ی حمام، گنبدخانه‌ای با هشت فضا در پیرامون آن مشاهده می‌شود.
گفتنی است بنای حمام قدیمی از دوره‌ی پهلوی تا زمان ثبت ملی آن (۱۳۸۰ خورشیدی) بهعنوان زورخانه کاربرد داشته است.
آب‌انبار بازار نو
در مقابل ورودی شمالی بازار سرپوشیده نیشابور آب‌انباری قرار دارد. این آب‌انبار در ابتدای بازار جواهرفروشان یا بازار نو این شهر واقع شده است. آب‌انبار بازار نو، بنایی قاجاری با ساختمان آجری است که ورودی آن در ضلع غربی قرار دارد. در ابتدای این ورودی راهرویی با 17 پله مشاهده می‌شود. می‌توان ضمن بالارفتن از این پله‌ها به اتاقکی به ابعاد ۴ × ۳.۵ مترمربع دسترسی پیدا کرد.
گفتنی است اتاقک موجود در آب‌انبار بازار نو دری دارد که از طریق آن می‌توان به ایوان آب‌انبار دسترسی پیدا کرد. ایوان ابعادی در حدود ۱۸ × ۳۰ متر مربع دارد و ۲۴ ستون قطور و مربعی شکل نیز برای آن تعبیه شده است.
گرمابه مرمر بازار سرپوشیده نیشابور
گرمابهی مرمر نیز از بناهای صفوی موجود در بازار است که در دوره‌های قاجار و پهلوی افزونبر بازسازی، تغییراتی روی آن اعمال شده است. این حمام در ابتدای بازار سرپوشیده نیشابور، در ۵۰متری ورودی آن قرار دارد و از جاذبه‌های گردشگری نیشابور به شمار می‌رود.
بهطور کلی، حمام مرمر همانند سایر حمام‌های قدیمی شامل قسمت‌های مختلفی از قبیل سربینه یا رختکن و بینه یا گرمخانه و خزینه است. ورودی زنانهی این حمام در کوچه‌ی مجاور بازار و ورودی مردانه در ضلع غربی داخل بازار قرار دارد.
گرمابه گلشن
حمام گلشن بنایی قاجاری است که بهدلیل قرارگرفتن در مجاورت میدانی به نام گلشن، در ضلع جنوبی بازار، به حمام گلشن شهرت دارد. مساحت این حمام به ۱۱۰۰ مترمربع می‌رسد و متشکل از قسمت‌های مختلف سربینه، بینه، خزینه و فضای ورودی است.
قسمت سربینه یا رختکن این حمام چند پله پایین‌تر از سطح خیابان قرار دارد. کف سربینه سنگفرش مرمر دارد و در اطراف آن سکوهایی با دیواره‌های سیمانی به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر مشاهده می‌شوند. سطح سکو‌ها با کاشی خشتی تزیین شده‌اند.
در قسمت غربی سربینه راهروی پرپیچوخمی به چشم می‌خورد که به فضای گرمخانه راه می‌یابد. این راهرو حدود ۵۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح سربینه قرار دارد. در عوض، انتهای آن حدود ۶۰ سانتی‌متر بالاتر از فضای گرمخانه است.
گفتنی است گرمخانهی حمام گلشن فضایی برای شستوشو با آب گرم بوده است که در گذر زمان برای آن چند دوش تعبیه کرده‌اند.
بازدید از بازار سرپوشیده نیشابور را از دست ندهید
این بازار یکی از بناهای قدیمی و زیبای نیشابور است و گردشگران همواره با تورهای ایرانگردی از آن بازدید می‌کنند. ما سعی کردیم ضمن معرفی این بنای تاریخی، شما را به بازدید از سایر جاذبه‌های گردشگری نیشابور فرا بخوانیم.
بازار تاریخی سرپوشیده نیشابور در کجا قرار دارد؟
این بازار در شهر نیشابور استان خراسان رضوی و مابین خیابان امام خمینی و خیابان عدالت این شهر قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این بازار را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره بازار سرپوشیده نیشابور
پرسش‌هایی در زمینهی معرفی بیشتر بازار سرپوشیده نیشابور طراحی شده‌اند. چنانچه، با بررسی این پرسش و پاسخ‌ها هنوز جواب سؤال خود را دریافت نکرده‌اید، می‌توانید در انتهای مقاله آن را مطرح کنید:
درباره‌ی قدمت بازار سرپوشیده نیشابور چه می‌دانید؟
بازار سرپوشیده نیشابور از بناهای تاریخی دوره‌ی صفوی است. قسمت‌هایی از آن در دوره‌های زندیه و قاجار و پهلوی بدان اضافه شده‌اند.
سوغات نیشابور چیست و از کجا باید آنها را تهیه کرد؟
سوغات نیشابور را می‌توان از بازار سرپوشیده‌ی این شهر تهیه کرد؛ ازجمله:
· سنگ فیروزه، قلمدان نیشابوری، سفال و لوازم مسگری و انواع صنایعدستی نظیر گیوه و قالی و مواد غذایی مختلف از قبیل شربت ریواس و آجیل و آلو بخارا.
