آرامگاه احمد جامی در تربت جام؛ معماری و فضای متفاوت

آرامگاه احمد جامی که دیرینگی آن به قرن دوازدهم میلادی برمی‌گردد، در 170کیلومتری جنوب شرقی مشهد، در شهر تربت جام خراسان رضوی قرار دارد. این آرامگاه یکی از جاهای دیدنی مشهد و مدفن یکی از عارفان، صوفیان و شاعران دوره‌ی سلجوقی، به‌نام شیخ احمد جامی است. نام کامل او «احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی» بود و به شیخ‌الاسلام، قطب‌الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده‌پیل، پیرجام و شیخ جام شهرت داشت.

این عارف بزرگ حدود ۹۵ سال عمر کرد و در سال ۱۱۴۱ میلادی دار فانی را وداع گفت. هم‌اکنون آرامگاه وی زیارتگاه پیروان و دوستداران اوست.

زندگینامه و مکان آرامگاه احمد جامی

او در سال ۱۰۴۹ میلادی در روستای نامق شهرستان کوهسرخ (ازجمله شهرستان‌های خراسان رضوی) به دنیا آمد. این روستا از توابع بخش مرکزی شهرستان کوهسرخ به شمار می‌رفت.

زندگی احمد جامی تا سن ۲۲سالگی به بطالت و می‌خوارگی گذشت. با وجود این، او در همان سن ۲۲سالگی تصمیم گرفت توبه کند و در راه دین قدم بردارد. بدین ترتیب، برای انجام توبه، حدود ۱۲ سال از عمر خود را در کوه‌های اطراف روستای نامق به عبادت پرداخت.

سپس، ایشان به تربت جام سفر کرد و در روستایی به نام «بزد» ساکن شد و کوهی به همین نام را برای زندگی انتخاب کرد. احمد جامی در دامنه‌ی این کوه مسجدی به‌نام «مسجد نور» بنا نمود که هنوز هم پابرجاست. این مسجد در ۳کیلومتری جنوب روستای بزد قرار دارد.

شیخ جامی در طول زندگی خود به شهرهای زیادی از قبیل نیشابور، هرات، بوزجان، مرو و بسطام مسافرت کرد و طی این سفر‌ها، با برخی از مشایخ خراسان آشنا شد.

وی در سفر به تربت جام، در یکی از روستاهای این شهر به‌نام «معدآباد» خانگاهی بنا نمود. این مکان، محل زندگی، آموزش، گردهمایی و فعالیت صوفیان بود. جامی در این خانگاه (خانقاه) به تألیف کتاب و تربیت مریدان خود می‌پرداخت. طولی نکشید که آوازه‌ی او تمام شهر را پر کرد و توجه حاکمان را به خود جلب نمود‌. «سلطان سنجر» با شنیدن اوصاف او به روستای معدآباد مسافرت کرد و از پیروان او شد.

در کتاب‌های مرجع مختلف، طول عمر این عارف بزرگ را ۹۵ یا ۹۶ سال عنوان کرده‌اند.

مجموعه‌ی آرامگاه جامی

بعد از آنکه این عارف گران‌قدر چشم از جهان فانی فروبست، پیکرش را در کنار خانقاهش دفن نمودند. بعدها به پاسداشت مقام او، ارادتمندانش و سیاستمداران بناهایی در کنار مزارش ساختند و مجموعه‌ای پدید آمد که شامل آرامگاه احمد جامی، گنبدخانه، ایوان، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه‌ی امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو می‌باشد. البته، این مجموعه در دوره‌های مختلفی الحاقاتی از قبیل آب‌انبار، مسجد زیر‌زمینی و قبور دیگر داشته است.

ویژگی‌های ورودی مجموعه

ورودی در قسمت شرقی مجموعه واقع شده است و معماری منحصر‌به‌فردی دارد. ورودی مزبور شامل پیش‌تاق، آستانه‌ی درگاه با در چوبی و تاق‌های دو‌طبقه در دو طرف است. آستانه‌ی ورودی دری قدیمی و دولَتی دارد که در اسپر ایوان تعبیه شده است و تزیینات منبت‌کاری به‌صورت کتیبه و نقش‌های زینتی بر آن دیده می‌شود. این در چوبی ارزشمند شامل دو قاب بزرگ در دو طرف و دو قاب مستطیلی کوچک در بالا و پایین قاب بزرگ است که بر لت‌های آن، روی هم چهار حدیث از رسول اکرم(ص) به‌روایت خلفای راشدین نگاشته‌اند.

بیشتر بخوانید؛ معماری ایرانی؛ سبک‌ها، انواع سازه‌ها، عناصر معماری، تزیینات و سیر تحول تاریخی آن‌ها

ورودی مجموعه نسبت به دیگر قسمت‌های آن قدیمی‌تر است و قدمتش به قرن سیزدهم میلادی برمی‌گردد. این ورودی از خشت خام ساخته شده و در ابتدا فاقد هرگونه تزیینی بوده است. سپس، در دوره‌ی ایلخانی و چند سال پس از گچ‌کاری (سفیدکاری) نمای مجموعه، ورودی آن نیز با استفاده از گچ‌بری‌های زیبا و استفاده از رنگ قرمز تزیین شد.

گنبدخانه‌ی آرامگاه احمد جامی

گنبدخانه اولین بنای ساخته‌شده در این مجموعه‌ی آرامگاهی است. بعد از مرگ شیخ، مریدان و زیارت‌کنندگانش گرد مزار او جمع می‌شدند. این بنا سال‌ها بعد از فوت احمد جامی، برای جمع‌شدن و نمازگزاردن زیارت‌کنندگان ساخته شد و در آن چلّه‌خانه‌هایی نیز وجود دارد که روزگاری سکونتگاه عابدان بوده است.

گنبدخانه‌ی آرامگاه احمد جامی، در مرکز مجموعه قرار دارد و در چهار ضلع آن، بناهایی مربوط به دوره‌های مختلف مشاهده می‌شود. این گنبدخانه از نظر معماری مشابه مقبره‌ی سلطان سنجر در مرو (قرن دوازدهم میلادی) و بقایای آرامگاه تیموری در مجاورت مسجد هرات است. بنای گنبدخانه یک گنبد دارد که سطح زیرین آن را تزییناتی از کاربندی پر کرده است.

سمت راست ورودی اصلی گنبدخانه، محرابی وجود دارد که با آرایه‌های گچی چشم‌نوازش نمونه‌ای از محراب‌های دوره‌ی ایلخانی است. نقش میانی کتیبه‌ی محراب، حاوی تکرار نام «محمد» در میان یک دایره است و بالای آن، عبارت «نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین»‌ دیده می‌شود.

دیوارها و گنبد با طرح‌های هندسی و موتیف‌های گیاهی در زمینه‌های مختلف آبی‌رنگ در قاب‌های متفاوت تزیین شده‌اند. این شیوه‌ی گچکاری در سده‌ی چهاردهم میلادی رایج بوده است. گنبد دو کتیبه در بخش زیرین خود دارد. روی یکی از این کتیبه‌ها آیات قرآن حک شده است؛ اما کتیبه‌ی دیگر که بزرگ‌تر از کتیبه‌ی اول است، اطلاعات تاریخی درباره‌ی گنبدخانه بر خود دارد.

بنای آرامگاه احمد جامی در چهار جهت شمالی، جنوبی، شرقی و غربی ورودی دارد. ورودی‌های شمالی، جنوبی و شرقی بنای مزبور قدیمی‌تر‌اند و به قرن سیزدهم میلادی بازمی‌گردند و ورودی‌های اصلی هستند. حال آنکه ورودی غربی در محل محراب قدیمی گنبدخانه ایجاد شده است.

در واقع، زمانی این گنبدخانه کاربری خود به‌عنوان نمازخانه را از دست داد؛ بنابراین، در محل محراب ضلع غربی آن یک ورودی دیگر تعبیه شد. وجود گچ‌بری‌هایی در اطراف این ورودی، گواهی بر این ادعاست. در ورودی غربی، یک جفت در قدیمی تعبیه شده که مربوط به قرن پانزدهم میلادی است.

ایوان مجموعه

در نیمه‌ی اول قرن سیزدهم میلادی، ایوانی با ارتفاع ۳۰ متر به مجموعه‌ی آرامگاه احمد جامی اضافه شد. این ایوان که در مجاورت گنبدخانه واقع است، سقفی نیم‌گنبدی دارد که با کاشی‌کاری و گچ‌بری آراسته شده است. کاشی‌کاری‌های فعلی ایوان، کاشی‌کاری معرق دوره‌ی صفوی است که تمام نمای ایوان، از اسپر و پیشانی تا زیر قوس را در بر گرفته و با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث به رنگ‌های سفید، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی،‌ سبز روشن و قهوه‌ای روشن پوشیده شده است.

بعدها فردی به‌نام شیخ اسماعیل‌خان مستوفی‌الممالک، همزمان با حکومت نادرشاه افشار، دو گلدسته‌ی کوتاه و شش‌ضلعی به بالای ایوان اضافه کرد.

در قسمت داخلی ایوان دو ورودی مستقل وجود دارد که به بناهای اطراف، از قبیل مسجد کرمانی و گنبد سفید راه دارند. این ایوان دارای تزیینات بی‌نظیری از‌جمله کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های بسیار زیباست.

بیشتر بخوانید؛ کاشی کاری ایرانی؛ تاریخچه، انواع و سیر تحول آن

مسجد عتیق

مسجد عتیق در جنوب شرقی گنبدخانه قرار دارد و گویا در گذشته مسجد جامع بوده است. شواهد نشان می‌دهد که در مرکز بنا، گنبدی وجود داشته که ویران شده است. مسجد عتیق حدود 484 مترمربع زیربنا دارد. پلان مسجد مستطیل‌شکل است و رواق‌های تاق‌دار گرداگرد فضا را فرا گرفته‌اند. رواق محراب هم تاقی از نوع «خوانچه‌پوش» دارد. خوانچه‌پوش شمال یک گنبد کوچک، روی دو تاق کوتاه است. همانند این تاق در گنبدسلطانیه نیز کار شده است.

مسجد کرمانی

این مسجد سمت چپ ایوان قرار دارد و پس از گنبدخانه، باشکوه‌ترین بنای مجموعه به حساب می‌آید. مسجد در هر ضلع یک شاه‌نشین و سه حجره‌ی چله‌نشینی دارد. محراب با گچ‌بری‌های پرکار و ظریفی آراسته شده است و در کنار آن آرامگاه فردی به‌نام استاد کرمانی است که گویا سازنده‌ی محراب بوده و مسجد به نام ایشان، مسجد کرمانی خوانده می‌شود.

گنبد فیروزشاهی

این گنبد که مشرف بر صحن آرامگاه احمد جامی است، گنبدی فیروزه‌ای دارد که آن را به‌نام «گنبد سبز» نیز می‌شناسند. این بنا، چهارایوانی و با نقشه‌ای چلیپایی است. نقشه‌برداری و تحقیقاتی که در سال ۱۹۳۸ میلادی انجام گرفت، نشان‌دهنده‌ی آن بود که گنبد فیروزشاهی، بخش بازمانده‌ای از بنای وسیعی است که روزگاری مدرسه‌ی فیروزشاهی بوده. مدرسه را امیر جلال الدین فیروزشاه بنا کرده است.

در سال‌های اخیر، کارشناسان میراث فرهنگی تلاش کرده‌اند تا به‌وسیله‌ی مدارک و شواهد موجود، نقشه‌ی بنای اصلی را شبیه‌سازی نمایند.

مسجد جامع نو

این مسجد پشت گنبد و ایوان مجموعه قرار گرفته است و رواق آن به مسجد عتیق راه دارد. قدیمی‌ترین بخش مسجد مزبور، گنبد مقصوره‌ی آن است که امیر جلال ‌الدین فیروزشاهی در قرن چهاردهم میلادی بنا کرده. تنها آرایه‌های مسجد، آجرکاری‌های ورودی است.

بنای آرامگاه احمد جامی

این آرامگاه مقابل ایوان و در فضای باز قرار دارد. در اطراف آرامگاه مزبور، با استفاده از مصالح آجر و گچ حصاری ساخته‌اند که بالاتر از سطح محوطه قرار دارد. دو سنگ مزار، به‌صورت عمودی، در بالا و پایین مزار قرار گرفته است. یکی از این سنگ‌ها لوح اصلی است که بالای مزار قرار دارد و با تزییناتی از قبیل گل و برگ مزین گشته است.

روی آرامگاه احمد جامی هیچ‌گونه سنگ قبری تعبیه نشده است. از همین رو، از خاک آن درخت پسته‌ای روییده که اکنون درختی کهنسال و تناور با شاخ‌و‌برگ بسیار است. بااینکه ریشه‌های درخت در حال تخریب قبر است، آن را قطع نمی‌کنند؛ چراکه نوادگان و پیروان شیخ جامی، طبق روایتی از خود او، عقیده دارند که هیچ درختی را نباید قطع نمود.

اطراف این آرامگاه، حصاری از سنگ مرمر وجود دارد که مابین آن ۱۸ سنگ به‌رنگ سیاه تعبیه شده است. دوروبر آرامگاه مزبور، تعدادی سنگ قبر به‌صورت عمودی نیز هست که مربوط به افراد دیگر بوده و نام متوفی روی آن‌ها نوشته شده است.

آب‌انبار

کنار ورودی مزار شیخ جامی آب‌انباری وجود دارد که بر طبق کتیبه‌اش در عهد صفوی ساخته شده است. وجود ایوانچه‌های اطراف آب‌انبار نشان از آن دارد که روزگاری مسافران و زائران آرامگاه در این محل بیتوته می‌کرده‌اند.

بازدید از آرامگاه احمد جامی و بناهای اطراف آن

تربت جام یکی از شهرهای زیبای استان خراسان رضوی است که آثار تاریخی زیادی در خود دارد. آرامگاه احمد جامی یکی از این آثار است که همه‌ساله گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور از آن بازدید می‌کنند. چنانچه با تورهای ایرانگردی یا به‌صورت شخصی عازم استان خراسان رضوی هستید، بازدید از این آرامگاه را از دست ندهید.

آرامگاه احمد جامی کجاست؟

این آرامگاه در شهرستان تربت جام استان خراسان رضوی واقع است. آرامگاه ایشان در آدرس خیابان جامی، خیابان آرامگاه قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این آرامگاه را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره‌ی آرامگاه احمد جامی

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤال‌تان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.