کویرهای ایران در فلاتی مرتفع قرار گرفتهاند و با رشته‌کوه‌های به هم مرتبط، احاطه شده‌اند. در جغرافیای ایران، کویر را زمین‌های رسی پف‌کرده با غلظت نمک زیاد و بدون گیاه معرفی می‌کنند. تا به امروز، کویرهای بسیاری همچون کویر مصر، مرنجاب، خارتوران و کاراکال در کشورمان شناخته شده‌اند. بیشتر این کویرها در قسمت مرکزی ایران قرار دارند.
کویر چیست؟
زمین‌های رسی پف‌کرده‌ای که به علت غلظت زیاد نمک در خاک آن هیچ گیاهی در آنجا رشد نمی‌کند، کویر نام دارد. البته، گاهی در برخی از کویرها غلظت نمک قدری کمتر است. نشانه‌ی چنین کویرهایی رشد گیاه گز در آنجاست که مقاومت بسیاری نسبت به املاح نمکی دارد. با این حال، در حالت کلی کویر را زمین‌هایی با شوری خاک بسیار و بدون گیاه می‌پندارند و آن را نمکزار نیز می‌نامند.
کویرهای معروف ایران
برخی از معروف‌ترین کویرهای ایران عبارتند از:
کویر مرنجاب در نزدیکی آران و بیدگل
یکی از کویرهای ایران با ارتفاع متوسط ۸۵۰ متر از سطح دریای آزاد کویر مرنجاب است که در شمال شهر آران و بیدگل از توابع استان اصفهان قرار دارد. این کویر با وجود تپه‌های ماسه‌ای بلند، درختان تاغ و جزیره‌ی سرگردان خود شهرت بسیاری کسب کرده است. از این میان، جزیره سرگردان در فصل‌های با بارندگی بیشتر طی یک تا دو ماه قابل رؤیت می‌شود و در سایر ماه‌ها چیزی جز نمکزار از آن باقی نمی‌ماند.
این کویر بخشی از کویر مرکزی ایران یا دشت کویر محسوب می‌شود. گفتنی است که دشت کویر دارای دو قسمت بیابانی و کویری است. در قسمت بیابانی آن پوشش گیاهی مختلفی وجود دارد و دسترسی به آب نیز در آنجا چندان دشوار نیست. در مقابل، قسمت کویری آن نمکزاری است که به جز گیاهان شورپسند گیاه دیگری در آنجا یافت نمی‌شود.
در قسمت شرقی کویر مرنجاب چاهی به نام دست‌کن قرار دارد که در گذشته برای سیراب کردن شترهای کاروان‌ها استفاده می‌شد. کویر مزبور خلاف تصور ما از تعریف کویر پوشش گیاهی و جانوری متنوعی نیز به شرح زیر دارد:
| پوشش گیاهی | گیاهان شورپسندی همچون گز، تاغ، بوته‌های قیچ، ارته، اسکنبیل و دم گاوی |
| پوشش جانوری | گرگ، شغال، کفتار، روباه شنی، گربه شنی، بزمجه، آفتاب‌پرست، انواع مارمولک، مار، عقرب، تیهو، عقاب و شاهین |
کویر زردگاه طبس
همیشه استثنائاتی وجود دارند که تصور ما را از تعریف برخی از مفاهیم برهم می‌زنند. کویر زردگاه طبس نیز برخلاف تصورمان منطقه‌ای کویری با درختان نخل بلند و زیباست. در اطراف این کویر انواع درختان پرتقال، نارنج، نارنگی و لیمو نیز مشاهده می‌شوند. از طرفی، آبگرم‌های واقع در اطراف آن نیز در مرکز توجه قرار دارند.
درخور توجه است که روستای زردگاه طبس که کویر زردگاه را در خود جای داده است، روستایی با خانه‌های پلکانی است. در این روستا فقط دو خانوار زندگی می‌کنند که یکی از آن‌ها پیرزنی است که به حصیربافی اشتغال دارد.
کویر ریگان کرمان
یکی دیگر از کویرهای ایران که به دلیل پوشیده شدن با ریگ بیشتر به نام ریگزار شناخته می‌شود، کویر ریگان کرمان است. رنگ خاک این ریگزار نسبت به سایر ریگزارها متفاوت و روشن‌تر است. در اطراف ریگزار یا کویر مزبور روستاهای متعددی وجود دارند و گسترش آن زندگی روستاییان را تهدید می‌کند. البته، وجود تپه‌های ماسه‌ای با خاصیت درمانی در آنجا که ارتفاع بلندترین آن‌ها به ۷۵ متر می‌رسد، این کویر را بسیار متمایز کرده است.
در قسمتی از این کویر نیز یکی از باارزش‌ترین عرصه‌های طبیعی استان کرمان یعنی جنگل‌های کهور قرار دارد. این جنگل ۳۰ هزار هکتاری در تثبیت شن در منطقه و جلوگیری از بیابان‌زایی مؤثر است. گفته می‌شود که جنگل‌های کهور در ادامه حیات مراکز جمعیتی شرق کرمان تاثیر بسزایی دارند. البته، در طی سال‌های اخیر عوامل انسانی و خشکسالی صدمات جبران‌ناپذیری به این جنگل وارد کرده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های درخورتوجه کویر ریگان زندگی سوسمار در معرض انقراضی به نام سوسمار دم‌تیغی در آنجاست. این سوسمار نخستین بار حدود یک و‌نیم قرن پیش توسط محققی به نام استرُچ در کیلومتر ۶۰ جنوب خوسف و حاشیه‌ی بیابان لوت کشف شد.
برای مطالعه بیشتر: دشت لوت
کویر مصر یا خور و بیابانک اصفهان
در میانه‌ی راه دامغان به نایین و اصفهان و در کیلومتر ۵۵ شهر خور و بیابانک روستایی به نام مصر قرار دارد که کویر مصر را در خود جای داده است. این کویر که به نام کویر خور و بیابانک نیز شناخته می‌شود، در بین کوه‌های فلات مرکزی ایران قرار دارد. درخور توجه است که جاذبه‌هایی همچون رمل‌ها، چاه‌های سلنکون، دریاچه نمک، تخت عروس و قلعه بیاضیه از جاذبه‌های کم‌نظیر این کویر محسوب می‌شوند. از این میان، تخت عروس، تخت‌های کویری ارتفاع‌داری هستند که از بالای آن‌ها منظره‌ی زیبای کویر قابل مشاهده است.
این کویر نیز مثل کویر مرنجاب قسمتی از دشت کویر یا کویر مرکزی ایران به شمار می‌رود. کویر مزبور پوشش گیاهی و جانوری متنوعی به شرح زیر دارد:
| پوشش گیاهی | انواع گون‌ها، درختچه‌های گز و تاق، نخل، قیچ و درمنه |
| پوشش جانوری | روباه شنی، گربه شنی، خرگوش و انواع موجودات ریز و گزنده |
کویر خارتوران در استان سمنان
منطقه حفاظت‌شده و کویر خارتوران که به نام آفریقای ایران شناخته می‌شود، بخش‌های مختلفی همچون پارک ملی و پناهگاه حیات وحش دارد. این کویر مساحتی در حدود ۱۴۷ هزار هکتار را شامل می‌شود. کویر مزبور متشکل از سه قسمت مختلف به شرح زیر است:
- زیستگاه حیات وحش که ۷۵ درصد از وسعت کویر را تشکیل می‌دهد؛
- پارک ملی خارتوران که ۸ درصد از وسعت کویر است و
- منطقه حفاظت‌شده‌ی خارتوران که ۱۷ درصد باقی‌مانده از کویر به آن اختصاص دارد.
کویر خارتوران پوشش گیاهی و جانوری گسترده‌ای نیز دارد که به تفکیک به معرفی برخی از انواع آن‌ها می‌پردازیم:
| پوشش گیاهی | قیچ، کاروان کش، درمنه، خارشتر، گون، گز و تاغ |
| پوشش جانوری | ۴۱ گونه پستاندار همچون غزال، روباه قرمز، پلنگ ایرانی و گربه پالاس، ۱۶۷ گونه پرنده مثل هوبره، تیهو، کبک، بلدرچین، عقاب دشتی، عقاب طلایی، شاه بوف و کرکس مصری، ۴۲ گونه از خزندگانی همچون بزمجه، کفچه مار، لاک‌پشت و مار زنگی |
کویر کاراکال یزد
در شهر بافق یزد کویری قرار دارد که به علت زندگی گربه‌سانی به نام کاراکال از گذشته‌های دور در آنجا به این نام شناخته می‌شود. البته، نام دیگر آن کویر یزد است. در نزدیکی این کویر جاذبه‌های کم‌نظیری همچون قلعه باقرآباد، نخلستان‌ها و باغ‌های انار و پسته و تپه‌های شن‌های روان قرار دارند که بر زیبایی آن افزوده‌اند. کویر مزبور پوشش جانوری متنوع و پوشش گیاهی ضعیفی نیز دارد که عبارتند از:
| پوشش جانوری | گربه کاراکال، موش صحرایی، کل، بز، قوچ، میش، پلنگ، جبیر، تشی، شاه روباه و پرندگانی همچون باقرقره شکم سیاه، زاغ بور و سارگپه |
| پوشش گیاهی | گیاهان ماسه‌پسندی همچون بوته‌های نِسیو، گل جالیز، نبکا، تاغ، اسکنبیل و درختچه‌های گز |
کویر ورزنه اصفهان
در کیلومتر ۱۱۷ شرق اصفهان و کیلومتر ۱۵۰ غرب یزد و نزدیکی شهر ورزنه اصفهان کویری به همین نام با وسعت ۱۷ هزار هکتار قرار دارد. ویژگی متمایز این کویر وزش بادهای متفاوت است که باعث ایجاد انواع تپه‌های هلالی، طولی و هرم‌های ماسه‌ای می‌شود. جالب اینکه ارتفاع برخی از این تپه‌ها در بلندترین نقاط به ۱۰۰ متر می‌رسد.
ویژگی‌های کویر
برخی از ویژگی‌های زیست‌محیطی کویرهای ایران عبارت‌اند از:
- آفتاب شدید
- رطوبت نسبتاً کم
- بارندگی کم
- تبخیر زیاد
در کویرها، دمای هوا با توجه به فاصلهی یک نقطه تا ارتفاعات بلند اطراف آن تغییر می‌کند. دمای نقاطی که دور از ارتفاعات قرار دارند، در فصل تابستان تا ۶۰ درجه‌ی سانتی‌گراد نیز افزایش می‌یابد. میانگین دما در ماه‌های دی و اردیبهشت، بهترتیب به ۲۲ و ۴۰ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد. بهطور کلی، وضعیت زیست‌محیطی کویرها در ایران آنقدر سخت است که در تابستان و حتی زمستان نیز غیرقابل تحمل است.
در این مناطق بهندرت برف می‌بارد. رطوبت نسبی هوا در سال، کمتر از ۳۰ درصد است. در طول تابستان این رطوبت کاهش می‌یابد و گاهی به صفر درصد می‌رسد. در زمستان اغلب باران می‌بارد؛ گاهی نیز بارانهایی با قطرههای درشت می‌بارد که سطح رویی خاک را می‌شوید و جابهجا می‌کند. البته، باید گفت که خاک و آب کافی برای رشد گیاهان وجود ندارد.
از آنجا که کویرهای ایران در معرض باد قرار دارند، گیاه کافی برای محافظت از خاک وجود ندارد و باد باعث فرسایش خاک می‌شود. وزش این بادها بسیار زیان‌آور است. به همین دلیل، با استفاده از دیوارهای چوبی و کاشت درختچه‌ها و درخت‌ها جلوی وزش باد را می‌گیرند تا با نیروهای مخرب طبیعی مقابله کنند.
برخی دیگر از ویژگی‌های مهم کویر عبارتند از:
- حاوی خاکی با بافت ریز مثل رس؛
- دارای پوشش گیاهی از نوع گیاهان شورپسند یا هالوفیت؛
- دارای سطح نسبتا صاف؛
- عارضه‌ای در داخل بیابان با درجه‌ی شوری بسیار زیاد؛
- کویرهای ایران به دلیل ورود آب ناهمواری‌های اطراف به آن گاهی به‌صورت دریاچه‌های کوچک ظاهر می‌شوند.
زندگی در کویر
شرایط زندگی در کویر بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن است. آب عنصری حیاتی است که امکان زندگی را در همهجا فراهم می‌کند. آب است که به رشد گیاهان و ماندن مردم در ناحیهی کویری کمک می‌کند. دسترسی به آب در همهی نقاط کویرها امکانپذیر نیست.
زندگی در مناطقی جریان دارد که آب در چشمه‌ها یافت می‌شود یا از طریق تکنیک قدیمی ایجاد کانالهای زیرزمینی بهنام کاریز، در دسترس قرار می‌گیرد. گاهی نیز چاه‌های نیمهعمیقی حفر می‌شود تا آب استخراج شود. با وجود همۀ این تمهیدات، ساکنان کویر، حداقل آب را دریافت می‌کنند.
مردم محلی برای سفر و عبور و مرور از کویر از حیواناتی استفاده می‌کنند که تحمل زیادی دارند. در کویرهای ایران، درختان بالارونده یا مشابه آن‌ها کاشته می‌شوند که ریشه‌هایی عمیق در دل خاک دارند؛ چرا که قدرت بقا در کویر را دارند.
در مناطق کویری، مردم فقط در واحه‌ها و در مقیاس‌هایی کوچک زندگی می‌کنند و زندگی آن‌ها به کشاورزی و دامپروری و کوچ وابسته است. آن‌ها گندم، جو، درختان میوه و گیاهانی از این دست می‌کارند.
در بعضی مناطق، کشاورزی بیهوده است؛ درنتیجه، مردم فقط با دامداری زندگی خود را می‌گذرانند. اگر کشاورزی و دامپروری برای مردم امکان نداشته باشد، به جایی دیگر کوچ می‌کنند تا موقعیت زندگی بهتری پیدا کنند. این جبر زندگی در کویرهای ایران است.
مسکن و لباس در مناطق کویری
خشت خام و گل خام و در برخی مناطق، تعداد محدودی سنگ بهعنوان مصالح ساختمانی برای ساخت خانه در مناطق کویری استفاده می‌شوند. دیوارها باید با ضخامت زیاد ساخته شوند تا مانند عایق عمل کنند و سقف‌ها نیز باید گنبدی‌شکل یا تاقدار ساخته شوند تا دوام بیشتری داشته باشند.
اغلب مردم کویرنشین، لباس‌هایی با رنگ روشن و از جنس پنبه می‌پوشند. لباس‌های آن‌ها گشاد و بلند است. بعضی از ساکنان، تحتتأثیر فرهنگ شهرنشینان، لباس‌های متفاوتی می‌پوشند.
فلات ایران شرط‌های خود را بر زندگی تحمیل می‌کند؛ اما ساکنان آن برای حفظ امکان زندگی در آنجا تلاش می‌کنند. مردم سخت‌کوش کویرهای ایران که هزاران سال است برای زندگی در این مناطق می‌کوشند، بهراحتی تسلیم وضعیت کویرها نمی‌شوند.
کویرهای ایران روی نقشه
برای دیدن کویرهای ایران روی نقشه و دانستن اینکه چند درصد از ایران را کویر تشکیل می‌دهد، به نقشه‌ی زیر مراجعه کنید:
پرسش‌های متداول درباره کویرهای ایران
برای دریافت پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
ایران چند کویر دارد؟
حدود ۲۶ کویر شناخته‌شده در قسمت‌های مختلف کشور وجود دارند؛ این آمار با توجه به این واقعیت ذکر می‌گردد که مشخص کردن تعداد کویرها در ایران کار دشواری است.
چند درصد ایران کویر است؟
برخی از صاحب‌نظران اذعان دارند که حدود ۵۵ درصد از مساحت ایران را کویر و بیابان تشکیل می‌دهد.
درباره تور کویر مصر چه می‌دانید؟
به دلیل دشوار بودن شرایط بازدید از کویرهای ایران، از جمله کویر مصر، بهتر است بازدید از آن‌ها در قالب تور و با حضور راهنمایان محلی و تورلیدرها انجام شود.
بزرگترین شهر کویری ایران کجاست؟
شهر کرمان بزرگترین شهر کویری ایران معرفی شده است. این شهر با وجود کویری بودن جاذبه‌های کم‌نظیری همچون باغ‌های کویری دارد. باغ شازده یکی از این باغ‌هاست که پیشنهاد می‌کنیم حتما از آن بازدید کنید.
از نظر زیست‌محیطی کویرهای ایران چه ویژگی‌هایی دارند؟
ویژگی‌هایی همچون تابش شدید آفتاب، رطوبت کم، بارندگی کم و تبخیر زیاد از ویژگی‌های زیست محیطی کویرهای ایران هستند.
برخی از کویرهای ایران کدام‌اند؟
کویر مرنجاب، کویر مصر، کویر زردگاه، کویر ورزنه، کویر ریگ‌جن، کویر درک و کویر خور و بیابانک از کویرهای شناخته‌شده ایران محسوب می‌شوند.
