رباط شرف ازجمله کاروانسراها و جاهای دیدنی مشهد است. ساخت این کاروانسرا به قرن یازدهم تا آغاز قرن سیزدهم میلادی هم‌زمان با دوره‌های سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان، مربوط می‌شود. بنابراین، می‌توان کاروانسرای مزبور را از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران دانست. وجود کتیبه‌ای در سردر ورودی این کاروانسرا که تاریخ ۵۴۹ هجری قمری روی آن حک شده است، گواهی بر این ادعاست.
محمدکریم پیرنیا در کتاب «آشنایی با معماری اسلامی ایران» در وصف این کاروانسرا چنین می‌گوید: «بنای رباط شرف و آرایش‌های گوناگون و نغز آن یکی از شاهکارهای معمار ایرانی است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی‌نظیر باشد. از تعمیرات و بازسازی‌هایی که در بنا و آرایش‌های آن معمول شده، می‌توان دانست که قرن‌ها مورد توجه ارباب خیر و هنردوستان و بزرگان بوده است.»
این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور به سرخس (جاده‌ی ابریشم) و در ۶ کیلومتری جاده سرخس‌مشهد قرار دارد. همچنین، بنای مزبور پس از تپه‌های کم‌ارتفاع روستای شورلق قرار گرفته است. این روستا از روستاهای شهر سرخس در استان خراسان رضوی است. بنای مزبور به‌دلیل خصوصیات معماری زیبا و تزیینات آجرکاری و گچ‌بری بی‌نظیر، در سال ۱۳۲۱ خورشیدی، به ثبت ملی ایران رسید.
مختصری درباره تاریخ ساخت و مرمت رباط شرف
این بنا را در قرن یازدهم میلادی، شخصی به نام شرف‌الدین ابو‌طاهر بن سعد‌الدین علی القمی ساخته است. مطابق مدارک و متون تاریخی، او مدتی حاکم شهر مرو بوده که از شهرهای باستانی ایران است. سپس، شرف‌الدین به سمَت صدراعظم سلطان سنجر (یکی از حاکمان سلجوقی) منصوب شد. بنای مزبور ازجمله سازه‌های دوران سلطان سنجر سلجوقی است.
طبق گفته‌های باستان‌شناس معروف فرانسوی، آندره گدار، رباط شرف در سال ۱۱۵۳ میلادی، مورد حمله‌ی غزها (ترکان آغوز) قرار گرفت. در این حمله، قسمت‌هایی از بنای مزبور ویران شد. البته، یک سال پس از حمله‌ی غزها، این بنا مرمت و بازسازی شد.
سبک معماری رباط شرف و تزیینات آن
این رباط، بنایی مستطیلی‌شکل است که در ابعاد ۱۰۹ در ۶۳ متر ساخته شده است و مساحت زیربنای آن در حدود ۴۶۰۰ مترمربع است. کاروانسرای مزبور دو صحن (حیاط)، شش برج و دو نیایشگاه دارد که به زیبایی آن افزوده‌اند. این بنا دارای حجره‌های بسیار است؛ اما اصطبل ندارد. بنای مذکور با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. با این حال، شکل ظاهری آن شبیه یک دژ یا قلعه‌ی بزرگ است و قسمت داخلی آن مشابه کاخی زیبا جلوه می‌کند.
رباط شرف از نوع کاروانسراهاى باز یا تابستانى است و مانند کاروانسراى سنگ‌بست در جنوب مشهد و کاروانسراى عباس‌آباد در جنوب شرقى تربت جام دو حیاط دارد. با عبور از درب ورودی این بنا که دارای سردری حاوی کتیبه با تزیینات آجرکاری است، به صحن اصلی آن وارد می‌شویم. هر دو صحن آن، چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان دارد. شیوه آجرچینی این ایوان‌ها و کتیبه‌های آن جالب توجه هستند.
صحن اصلی رباط شرف به شکل مربع است که گمان می‌رود برای عبور و مرور مأموران حکومتی کاربرد داشته است. در میانه‌ی این صحن، آثاری از یک حوض بزرگ مشاهده می‌شود. همچنین، در طرفین این حیاط دهلیزهایی تعبیه شده‌اند که مسافران را در آنها اسکان می‌دادند.
دومین حیاط این رباط، مستطیل‌شکل است و در اطراف آن، اتاق‌هایی برای نگهبانان وجود دارند. گفته می‌شود که این حیاط برای عبور و مرور مردم و مسافران عادی کاربرد داشته است.
همچنین، بنای مزبور دو مسجد با محراب‌های بسیار زیبا دارد. هرکدام از این محراب‌ها تزییناتی از آجرچینی دارند و هردو دارای کتیبه‌های گلی و گچی هستند. افزون بر محراب، سردرهای ورودی و قسمت‌های زیر گنبد به تزیینات آجرچینی مزین گشته‌اند. گفتنی است کتیبه‌های این بنا که مربوط به دوره‌ی سلجوقی هستند، همگی تزیینات آجرچینی دارند. تزیینات گچ‌بری این بنا نیز حائز اهمیت‌اند که در جای‌جای آن مشاهده می‌شوند. رباط شرف با داشتن تزیینات آجرچینی به موزه آجرکاری کشور معروف شده است.
این رباط که بیشتر به دوره سلجوقی نسبت داده می‌شود، به سبک معماری رازی بنا شده است. سبک رازی شیوه‌ای از معماری است که از شمال ایران آغاز شده است. پس از آن، این سبک در شهرهای ری (از کهن‌ترین شهرهای جهان) و راز (از شهرهای خراسان شمالی) گسترش یافته است. این شیوه از سبک معماری پارسی و پارتی الهام گرفته شده و از دوره‌ی آل زیار پدیدار گشته و در زمان آل بویه، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و تا پیش از حمله‌ی مغول رواج داشته است.
رباط ملک بین سمرقند و بخارا و رباط ماهی در هفتادکیلومتری شرق مشهد از لحاظ دوره‌ی ساخت، نقشه، تزیینات، معماری و مصالح به‌کار‌رفته، بسیار شبیه به رباط شرف هستند.
بیشتر بخوانید؛ کاروانسرای پارسی و نقش آن در شکل گیری تمدن ایران
گچ‌کاری‌های رباط شرف
تزیینات گچى رباط شرف از نوع «بَرهِشته» با برجستگى زیاد است. کتیبه‌های گچی بنا بیشتر و متنوع‌تر از کتیبه‌های آجری آن هستند.
نوشتههای کتیبه‌های گچی به خط‌های کوفى، نسخ و ثلث نگاشته شده‌اند و نقوش آن مانند اغلب نقش‌های پس از اسلام، گیاهی و هندسی هستند. نقش‌هاى گیاهى اسلیمی، زمینه‌ی کتیبه‌ها و لچکی‌هاى محراب‌ها را زینت داده‌اند یا در قاب‌هایی مستطیلی و پهن زینت‌بخش دیوارها هستند. نقوش هندسى بیشتر شامل شیارها، اشکال ساده، تزیینات پلکانى حاشیه‌ی قاب‌ها، چلیپا و دوایر متحدالمرکز هستند. ایوان انتهایى حیاط دوم رباط شرف تجلى‌گاه بیشترین نقوش گیاهى و هندسى گچى است.
تأمین آب رباط شرف
همان‌طور که پیشتر گفته شد، این کاروانسرا در منطقه‌ای خشک و کم‌آب ساخته شده است و از نوشتههای تاریخی چنین برمی‌آید که همیشه در انزوا و دور از بناهای دیگر بوده است. همین امر باعث می‌شده تا تأمین آب بنا در دل کویر مسئله‌ی مهمی باشد.
معمار این بنای تاریخی بر روی سقف و کف بنا تنبوشه‌های سفالینی جاگذاری کرده است که آب باران فصلی را به‌سمت آب‌انبار سرپوشیده‌‌ی پایین رباط براند. متأسفانه کانه‌های سقف (فرورفتگی‌های کنار تاق‌ها) ویران شده‌اند و امروزه تأمین آب از این آب‌انبار برای تعمیر خودش هم میسر نیست.
نام رباط شرف در گذر تاریخ
بااینکه در حال حاضر این کاروانسرا را به نام رباط شرف می‌شناسیم، برخی پژوهشگران در درستی این نام تردید دارند. از آنجا که این بنا در دره‌ای قرار داشته و آب سرازیر شده از کوه‌ها، در آن جمع می‌شده و آبگیر بوده است؛ نامیدن آن به آبگیره چندان بیراه نیست. چنانکه در سده‌ی سوم قمری به اوکینه، در سده چهارم به اوگینه و در سده ششم به آبگیره و انکره معروف بوده که گویا همگى صورت‌هایى از «آبگینه» است.
خانیکی، باستان‌شناس، عقیده دارد زمانی که آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، برای اولین بار از این بنا دیدن می‌کند، از محلی‌ها نامش را می‌پرسد. در آن زمان، مردم که از تاریخچه و نام اصلی رباط آگاهی نداشته‌اند، آن را «خرابه شَرَخ» یعنی محل زایش شتر می‌نامیده‌اند. گدار با توجه به این شنیده و اینکه طبق کتیبه‌ها نام سازنده شرف است. نام بنا را رباط شرف ثبت می‌کند.
سرنوشت رباط شرف پس از حمله‌ی مغول
بنای کاروانسرا از حمله‌ی مغولان در امان می‌ماند و آسیبی نمی‌بیند؛ اما با پایان‌یافتن رونق جاده‌ی ابریشم در عهد تیموریان، این کاروانسرا نیز از سکه می‌افتد و دیگر در متون تاریخی ردپایی از آن ثبت نمی‌شود.
ایرج افشار در کتاب «فرمانی از دوره‌ی صفویه» نوشته است که در دوره صفوى، مأموران دولت از رباط شریف استفاده می‌کردند؛ سپس متروک گردید و پس از آن، تا دوره‌ی قاجار، اصطبل و آغل گوسفندان اهالى بود. در سال ۱۳۱۸ خورشیدی، آندره گدار و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، عزت‌الله نگهبان، باستان‌شناس، از آن بازدید کردند. در نهایت، در ۱۳۵۶ خورشیدی، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى آواربردارى و مرمت آن را آغاز کرد. در این مرمت آثارى کشف شد؛ ازجمله:
- ظروفى فلزى بیشتر متعلق به سده پنجم تا هشتم قمری
- قطعات شیشه بیشتر از قرن پنجم و ششم قمری
- سکه‌ها و سفالینه‌هایى از دوره سلجوقى
- ظرفى چوبى با نقاشى لاکى و سندها و فرمان‌هایى از دوره‌ی صفوى.
قدیمی‌ترین کاروانسرای ایران‌زمین
اگر به ایرانگردی علاقه دارید و می‌خواهید از بناهای قدیمی و زیبای کشورمان بازدید کنید، رباط شرف یکی از پیشنهادهای ما به شماست. این بنا به‌دلیل برخورداری از تزیینات آجرچینی و گچ‌بری، یکی از مقاصد مهم گردشگری استان خراسان محسوب می‌شود.
در صورتی که با تورهای ایرانگردی یا به صورت شخصی عازم شهر سرخس هستید، حتماً از این کاروانسرای زیبا دیدن کنید. «دستی بر ایران» که در زمینه‌ی معرفی جاذبه‌های گردشگری خراسان رضوی فعالیت دارد، شما را به بازدید از رباط شرف در این استان دعوت می‌کند.
رباط شرف کجاست؟
این کاروانسرای قدیمی در ۴۵ کیلومتری شهرستان سرخس، در نزدیکی روستای شورلق، در استان خراسان رضوی قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این رباط را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره‌ی رباط شرف
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤال‌تان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
این کاروانسرا با چه نام‌های دیگری شناخته می‌شود؟
نام‌های مختلفی برای این کاروانسرا آورده شده است. آبگیر، آبگیره، آبگینه، انکره و اوگینه از جمله نام‌هایی است که رباط شرف به آنها خوانده شده است.
دیرینگی رباط شرف به چه زمانی باز‌می‌گردد؟
این کاروانسرا در قرن یازدهم میلادی، در زمان سلجوقیان ساخته شده است. می‌توان ادعا کرد که این کاروانسرا از جمله قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران است. روی کتیبه‌ای بر سردر ورودی این کاروانسرا تاریخ ۵۴۹ هجری قمری حک شده است که گواهی بر این گمانه است. به‌عقیده‌ی باستان‌شناسان، این مکان تاریخی از دوران سامانیان تا عصر خوارزمشاهیان بارها تجدید بنا و مرمت شده است و پادشاهان و بزرگان در آن سکونت می‌کرده‌اند.
چرا به این رباط لقب موزه‌ی آجرکاری ایران داده‌اند؟
این بنا به سبک معماری رازی ساخته شده است و تنوع آجرکاری‌های آن باعث شده است که بسیاری از کارشناسان آن را موزه‌ی آجرکاری ایران بنامند.
