طبق آمار رسمی، راه آهن سراسری ایران تا پایان سال ۱۳۹۶ خورشیدی، ۱۴۰۷۸ کیلومتر شبکهی ریلی استاندارد داشته است. ساخت و توسعه‌ی خطوط ریلی در ایران پیشینهای طولانی دارد و زمان شروع ساخت آن به حدود سال ۱۳۰۵ خورشیدی میرسد. این خطوط فرازونشیبهای زیادی را در طول تاریخ تجربه کردهاند.
این شبکهی ریلی، بندر ترکمن در ساحل دریای خزر را به بندر امام خمینی در ساحل غربی خلیج‌فارس متصل می‌کند. راه آهن سراسری ایران براساس لایحهای در ۱۳۰۵ خورشیدی به پیشنهاد نخست‌وزیر حکومت پهلوی وقت ساخته شد. در سال ۱۴۰۰ خورشیدی نیز، راه آهن ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسید.
ایجاد راه آهن سراسری در ایران همواره یکی از آرزوهای بزرگ و ملی محسوب می‌گردید. بااینوجود، در حدود نیم قرن کوشش افراد مختلف به نتیجه نرسید. در دوران قاجار، مجموعاً حدود ۲۳۰ کیلومتر راه آهن در ایران احداث گردید و سرانجام در دوره‌ی پهلوی اول بود که احداث راه آهن سراسری ایران آغاز شد.
از سال ۱۳۰۵ خورشیدی تاکنون انتقادهای زیادی به خط ریلی راه آهن ایران وارد شده است. در ابتدای ساخت، بسیاری معتقد بودند مسیر عبور آن غیراقتصادی است؛ زیرا هیچیک از شهرهای بزرگ و پرجمعیت آن زمان ایران را به یکدیگر متصل نمی‌کرد. همچنین بعدها و در جریان جنگ جهانی دوم، وجود راه آهن سراسری اشغال ایران را تسهیل کرد؛ امکان لشکرکشی روس و انگلیس به ایران و نقلوانتقال گستردهی نظامی را هموار نمود.
تاریخچه راه آهن سراسری ایران
تفکر درباره‌ی ایجاد راه آهن در ایران از سال ۱۸۲۵ میلادی شروع شد. در واقع از زمان صدارت اميركبير شهرت راه آهن به ايران رسید. دولت وقت تلاش می‌کرد اين فناوری جدید را به دست آورد؛ اما در عین حال با سه مشكل اساسی مواجه بود:
مشكل اول: دولت روسيهی تزاری
روسیه نمی‌خواست انگليسیها بهوسیلهی راه آهن سراسری ایران به مرزهای روسيه برسند. بنابراین، با احداث راه آهن در ایران مخالفت می‌کرد.
مشكل دوم: دولت انگلستان
انگلیسیها معتقد بودند با ساخت راه آهن در ایران، روس‌ها میتوانند نيروهای خود را به خليج‌فارس و سپس به مرز هندوستان برسانند. بنابراین با احداث راه آهن در ایران مخالفت می‌کردند.
مشكل سوم: کمبود پول و خالیبودن خزانهی دولت وقت
ساخت راه آهن بودجهی گزافی را طلب می‌کرد و دولت وقت ايران منابع مالی در اختيار نداشت.
اولین راه آهن ایران
نام راه آهن ایران با نام رضاشاه پهلوی گره خورده است؛ اما او اولین فردی نبود که راه آهن را به ایران آورد. پیشینه‌ی احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه آهن در ایران به سال ۱۸۴۸ میلادی میرسد. در این سال، فردی روس و گرجتبار، خط راه آهن از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی کشید. بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیربازار دیده میشود. دوازده کیلومتر از این مسیر تا اواسط دوره‌ی پهلوی اول همچنان استفاده می‌شد.
کشیدن راه آهن در ایران محل دعوای روس و انگلیس بود. آنها در راه ساخت راه‌آهن توسط دربار قاجار سنگ‌اندازی می‌کردند. در این میان، ناصرالدین شاه برای راه‌اندازی خط راه آهن در ایران، حتی دست به دامان آلمانی‌ها گشت؛ اما بازهم موفق نشد.
بالاخره شرکتی فرانسوی، خط ریلی از تهران به شهر ری کشید که به آن «ماشین دودی» می‌گفتند. اغلب مسافران ماشین دودی افرادی بودند که می‌خواستند به زیارت شاه عبدالعظیم در شهر ری بروند. جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» به خاطرات و مخاطرات سفر با این لوکوموتیو شهری پرداخته است، این‌که گاه مسافران ماشین دودی موردحمله‌ی باجگیران و اوباش قرار می‌گرفتند.
در سالهای بعد هم در مسیر بوشهر برازجان و تبریز به جلفا و نیز میرجاوه به زاهدان راه آهن کشیده شد؛ اما تا سال 1306، آرزوی ایجاد راه آهن سراسری ایران محقق نگشت.
روسیه چنان از احداث راه آهن در ایران بیمناک بود که شرط پرداخت وام به پادشاهان قاجار را نساختن راه آهن در ایران قرار میداد؛ ازاین‌رو، ناصرالدین شاه در سال 1269 خورشیدی پیمانی با روسیه‌ی تزاری امضا کرد که تا ده سال خط ریلی نسازد. مظفرالدین شاه نیز درازای شصت میلیون فرانک روسی این قرارداد را برای ده سال دیگر تمدید کرد و بدین ترتیب وقفه‌ای طولانی در ایجاد این زیرساخت مهم ترابری ایجاد شد.
لایحهی ساخت راه آهن سراسری ایران بهصورت مدرن در سال ۱۳۰۵ خورشیدی تصویب گردید. یک سال بعد، اولین ساختمان راه آهن سراسری در تهران ساخته شد. از همان وقت، مهندسان آلمانی ساخت ساختمان راه آهن را از سه نقطهی جنوب و مرکز و شمال آغاز کردند. هزینه‌ی ساخت راه آهن با انحصاریکردن قند و شکر و چای و از محل مالیات این سه کالا تأمین می‌شد.
در زمان حکومت نازیها، کشور آلمان برای ساخت راه آهن سراسری ایران بسیار کمک کرد. هیتلر به کمک کشور ایران آمد؛ چون به خطوط راه آهن ایران هنگام حمله به شوروی نیاز داشت. بعدها در زمان جنگ جهانی دوم، متفقین از این ایستگاه‌ها برای روسیه سلاح ارسال کردند.
اولین کمپانی که در امر نقشه‌برداری ساختمان راه آهن سراسری ایران نماینده فرستاد، کمپانی یولن از آمریکا بود.
در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، ایران قراردادی با شرکت دانمارکی کمپساکس به امضا رساند. کمپساکس در آن زمان مشغول ساختوساز راه آهن در ترکیه بود. مهندسان این شرکت، بر عملیات هرکدام از بخشها نظارت می‌کردند. درنهایت، راه آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۷ خورشیدی افتتاح شد.
راه آهن ایران، با مشارکت مهندسان مشاور آمریکایی، آلمانی، بلژیکی، ایتالیایی، سوئدی، چکسلواکی و سوئیسی ساخته شد. فولاد و سیمان لازم از شوروی و ریل از استرالیا، بلژیک، آلمان و آمریکا و دیگر وسایل از ژاپن و یوگوسلاوی تهیه شد.
ایستگاه‌های راه آهن سراسری ایران در زمان تأسیس
در ابتدای تأسیس مسیر ریلی ایران، این ایستگاه‌ها ساخته و راه‌اندازی شدند:
- ایستگاه راه آهن بندر امام خمینی (بندر شاهپور)
- ایستگاه راه آهن اهواز
- ایستگاه راه آهن اندیمشک
- ایستگاه راه آهن دورود
- ایستگاه راه آهن سمیه (فرعی)
- ایستگاه راه آهن اراک
- ایستگاه راه آهن قم
- ایستگاه راه آهن تهران
- ایستگاه راه آهن گرمسار
- ایستگاه راه آهن ساری
- ایستگاه راه آهن بندر ترکمن (بندر شاه)
مسیرهای بعد از ساخت راه آهن سراسری
بعد از پایان تقریبی ساخت راه آهن سراسری، ساخت خطوط راه آهن دیگری نیز در کشور آغاز شد؛ برای نمونه میتوان به خط آهن گرمسار به مشهد اشاره کرد که ساخت آن به سالهای پایانی راه آهن سراسری برمیگردد.
ساخت و ریل‌گذاری این خط تا ایستگاه شاهرود در سال ۱۳۲۰ به پایان رسید؛ اما روشنشدن شعله‌های جنگ جهانی اول، تکمیل آن را برای مدتی متوقف کرد. پس از پایان جنگ، ادامهی کار از سر گرفته شد و در سال ۱۳۳۵ بهطور کامل اجرا گردید.
خط آهن تهران به تبریز نیز پس از راه آهن سراسری در ایران ساخته شد. ساخت این خط از سال ۱۳۱۷ در تهران آغاز و تا سال ۱۳۲۱ ریل‌گذاری آن تا میانه به اتمام رسید. اما ساخت آن نیز با شروع جنگ متوقف شد. بعد از جنگ، ریل‌گذاری از شهر میانه از سر گرفته و در سال ۱۳۳۵ افتتاح شد.
راه آهن قم به یزد نیز از دیگر خطوط راه آهن است که در سالهای دههی ۱۳۲۰ شمسی در ایران احداث شد. ساخت این خط آهن نیز مانند سایر خطوط در سال ۱۳۱۷ آغاز گردید؛ اما مانند بقیه‌ی خطوط، در دوره‌ی جنگ نیمهکاره رها شد.
بعد از جنگ جهانی و در سال 1326 ریل‌گذاری بین تهران و قم آغاز شد و در 1328 پایان یافت. در دوره‌ی پهلوی دوم نیز ریل‌گذاری‌ها ادامه یافت و ده‌ها خط راه آهن، بخش‌های مختلف کشور را به هم وصل کردند.
راه آهن ایران بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷
پس از انقلاب نیز ساخت و توسعه‌ی خطهای ریلی کشور ادامه یافت. بخشی از فعالیتهای صورتگرفته بعد از انقلاب در راستای گسترش این خطوط بدین شرح است:
- اسفند ۱۳۶۹: انتقال راه آهن از سیستم دولتی به شرکت سهامی خاص
- اسفند ۱۳۷۳: افتتاح و آغاز بهره‌برداری از خط بافق به بندرعباس
- شهریور ۱۳۷۴: افتتاح و بهره‌برداری از خط دوم دامغان به شاهرود
- اردیبهشت ۱۳۷۵: افتتاح و بهره‌برداری از خط مشهد به سرخس
- اسفند ۱۳۷۹: افتتاح ۱۵۰ کیلومتر از خط دوم تهران به مشهد
- خرداد ۱۳۸۱: افتتاح دوخطهی تهران به مشهد بهطور کامل
- دی ۱۳۸۳: افتتاح راه آهن بم به کرمان
- تیر۱۳۸۷: افتتاح قطعهی اول پروژهی راه آهن اصفهان به شیراز
- خرداد ۱۳۸۸: افتتاح راه آهن شیراز به اصفهان
- اردیبهشت ۱۳۸۹: راه‌اندازی نخستین ریلباس ارم مسیر اندیمشک به اهواز و اهواز به بندرعباس
- مرداد ۱۳۸۹: راه‌اندازی سومین ریلباس ارم مسیر گرگان به پل‌سفید
طول خطوط راه آهن سراسری ایران
تا آخر پاییز ۱۳۹۸ طول خطوط راه آهن سراسری ایران بدین شرح بوده است:
- طول خطوط اصلی: ۱۱۰۶۱ کیلومتر (سال ۱۳۹۶، کیلومتر با عرض ریل پهن)
- طول خطوط فرعی (تجاری صنعتی و مانوری): ۳۰۱۷ کیلومتر
- طول خطوط برقی (جلفا به تبریز): ۱۴۸ کیلومتر
- طول خطوط دوم (دوخطه): ۲۰۴۰٫۵ کیلومتر
- طول خطوط مانوری: ۱۹۵۷ کیلومتر
- طول خطوط صنعتی تجاری: ۱۰۵۹ کیلومتر
جمع کل خطوط، با احتساب خطوط فرعی و ایستگاه‌ها و مانوری‌ها، ۱۴۰۷۸ کیلومتر در پایان سال 1396 خورشیدی است.
ویژگی‌های راه آهن سراسری ایران
آمار زیر معرف مشخصه‌های راه آهن ایران تا آخر پاییز ۱۳۹۸ است:
- تعداد تونل: ۱۰۵ عدد
- طول تونل‌ها: ۱۲۰ کیلومتر
- طولانیترین تونل: ۳هزار متر
- تعداد پل: ۳۵۰ دهانه
- طولانیترین پل :۷۵۰ متر
- تعداد ایستگاه قطار : ۴۹۷ عدد
- بلندترین ارتفاع: ۲۵۰۰ متر
- پایینترین ارتفاع: ۲۰- متر
ایستگاه‌های بین‌المللی راه آهن سراسری ایران
براساس اطلاعاتی که تا آخر پاییز ۱۳۹۸ گردآوری شده است، ایستگاه‌های بین‌المللی راه آهن سراسری ایران عبارتاند از: اهواز، سهلان، تبریز، جلفا، نیک‌پسندی، مهرآباد، تهران، اصفهان، بندرعباس، سرخس، و منهد (از مرز رازی).
پل‌های شاخص راه آهن سراسری ایران
پل ورسک را مهندسان اتریشی در مسیر راه آهن شمال به جنوب ساخته‌اند. این پل در ارتفاع ۱۱۰متری از ته دره، با دهانهای ۶۶متری و با وسایلی ابتدایی ساخته شد. پل ورسک دو کوه عظیم و سخت‌گذر عباس‌آباد را به هم متصل می‌کند. از شگفتی‌های ساخت پل ورسک استفادهنکردن از هر گونه سازهی فلزی است.
در همان زمان احداث مسیر ریلی ایران، در مسیر راه آهن ایران و ترکیه و در نزدیکی خوی، پلی به نام «پل قطور» ساخته شده است. عملیات ساخت این پل در سال ۱۳۴۹ خورشیدی به اتمام رسید. این پل از نوع زیرقوسی است و طول آن ۴۴۸ متر، طول ارک فلزی آن ۲۲۳ متر و ارتفاع آن از سطح رودخانهی قطور بیش از ۱۱۸ متر است.
«پل سیاه» بر رود کارون در شهر اهواز، یکی دیگر از پل‌های شاخص این مسیر ریلی است. این پل با ۱۰۵۰ متر طول و ۶ متر عرض، خط‌آهن بندر امام خمینی را به راه آهن سراسری خرمشهر-تهران-شمال و نیز به ساحل خلیج‌فارس وصل می‌کند. اکنون این پل طولانیترین و بزرگترین پل راه آهن سراسری ایران است.
میراث صنعتی راه آهن سراسری ایران
در اوایل پاییز سال ۱۳۹۸ خورشیدی، ارزیابان ایکوموس برای بازدید میدانی از وضعیت پروندهی میراث صنعتی راه آهن به ایران سفر کردند. در این بازدید، ریلهای راه آهن، موزه‌ها، ایستگاه‌ها، تونل‌ها، پل‌ها، خط آهن و میراث فرهنگی و طبیعی واقع در کریدور راه آهن بررسی شدند.
بهاینترتیب، پروندهی این میراث صنعتی در فهرست آثار جهانی یونسکو ارائه شد و در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۴۰۰ خورشیدی) به ثبت جهانی رسید. ایران معتقد بود راه آهن سراسری ایران ارزش جهانیشدن را دارد و میتواند بهعنوان میراث صنعتی ایران به ثبت برسد؛ یونسکو نیز بر این ادعا صحه گذاشت.
حاصل سخن
راه آهن سراسری ایران، موافقان و مخالفان بسیاری در زمان ساختش داشت. این راه آهن پیشرفت بزرگی برای کشور ایران محسوب می‌شد؛ اما در دوران خاصی عامل تسریعکنندهی اشغال کشور و گسترش هرجومرج بین‌المللی محسوب می‌شد. میراث صنعتی راه آهن در ایران، نمادی از جهتگیریهای سیاسی دوران‌های مختلف است.
خطوط ریلی راه آهن در ایران یکی از امنترین و ارزانترین راههای سفر است. این خطوط از مسیرهای متنوعی میگذرند و خدمات‌شان را با کیفیتهای گوناگونی به مسافران عرضه می‌کنند. جاذبههای طبیعی بر سر راه این مسیر در ایران، بسیاری از گردشگران را به انتخاب این وسیلهی حملونقل راغب می‌کند.
پرسش‌های متداول درباره‌ی راه آهن سراسری ایران
اگر پاسخ پرسش‌هایتان در بین این سؤال‌ها نبود، میتوانید از طریق بخش دیدگاه‌ها، آنها را با ما در میان بگذارید تا در اسرع وقت به آنها پاسخ دهیم.
راه آهن سراسری ایران چه زمانی احداث شد؟
در دوران قاجار ۲۳۰ کیلومتر راه آهن در ایران احداث شد؛ ولی کار اصلی راه‌اندازی و بهره‌برداری راه آهن سراسری ایران در زمان پهلوی اول، رضاشاه انجام شد.
چرا طرح اولیهی راه آهن جنوب به شمال از هیچ شهر اصلی غیر از تهران عبور نمی‌کرد؟
با تصویب نمایندگان مجلس و برای جلوگیری از کاربرد نظامی، تصمیم بر این شد که راه آهن در مسیر طیشده، از هیچ شهری عبور نکند.
آیا در دوره‌ی قاجار هم تلاشی برای ساخت راه آهن شده بود؟
در سال ۱۸۴۸ میلادی و در دوره‌ی حکومت قاجار تلاش‌هایی برای ساخت راه آهن شد؛ ازجمله ساخت موفقیتآمیز نخستین مسیر ریلی از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی که اولین مسیر ریلی ایران محسوب میشود؛ اما به‌دلیل اعمال نفوذ و نظر منفی دولت‌های روس و انگلیس، این تلاشها به نتیجه نرسید.
دلیل شهرت پل ورسک چیست؟
این پل یکی از مهم‌ترین آثار فنیمهندسی شمال کشور به حساب می‌آید. یکی از دلایل شهرت پل ورسک این است که در ساخت آن از سازهی فلزی استفاده نشده است.
راه آهن سراسری ایران چه بندرهایی را در شمال و جنوب کشور به هم متصل می‌کند؟
بندر ترکمن در کنار دریای خزر را به بندر امام‌خمینی در ساحل خلیج‌فارس متصل می‌کند.
سازنده‌ی پل ورسک چه کسی است؟
شرکت دانمارکی کامپساکس عهده‌دار ساخت پل ورسک بود. طراح این پل زیبا مهندسی اتریشی به نام «لادیسلاوس فون رابسویچ» است.
طول راه آهن ایران درحالحاضر چند کیلومتر است؟
طول خط راه آهن ایران تا پایان سال ۱۳۹6، حدود ۱۴۰۷۸ کیلومتر بود و درحالحاضر، پروژه‌هایی با هدف گسترش این خط در دست اقدام است.
هدف رضاشاه از ایجاد راه آهن سراسری در ایران چه بود؟
رضاشاه هم به‌دلیل تمرکزگرایی و تمایل به دسترسی آسان به نقاط مختلف کشور، خواهان برقراری راه‌آهن بود؛ هرچند راه آهن در ابتدا، بیش از آن‌که در خدمت ایران باشد، کاربرد نظامی داشت.
