در روزگاران قدیم، خواص دارویی برخی گیاهان شناخته شده و به‌عنوان اقلام دارویی مصرف می‌شدند. برای این کار قسمت‌هایی از گیاه، از قبیل ریشه، برگ، گل و… جمع‌آوری می‌شدند و در طب سنتی ایران برای درمان دارویی کاربرد می‌یافتند. در بیشتر نقاط ایران، نمونه‌های مختلف گیاهان دارویی رشد می‌کرد‌ه است. عرضه‌ی آن‌ها هم در اکثر نقاط تقریباً به یک شکل صورت می‌گرفته و در عطاری‌ها یا به‌دست خود طبیبان به‌فروش می‌رسیده‌اند. در این میان، نمونه‌های گیاهی ناشناخته‌ای هم وجود داشته‌اند که در مناطق خاصی از ایران می‌روییدند. مردم محلی آن‌ها را جمع‌آوری می‌کردند و عرضه‌ی آن‌ها را به‌طور اختصاصی و متفاوتی به انجام می‌رساندند.
اطلاعات دارویی گیاهان، نظیر شیوه‌ی استفاده از آن‌ها، نسل به نسل و سینه به سینه با تجویز افراد تجربی منتقل شده و به دست ما رسیده‌اند. از دیرباز، کسب و کارهای حوزه‌ی گیاهان دارویی، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های اقتصادی، درمانی و بهداشتی ایران را تشکیل می‌دادند. در سال‌های اخیر نیز عطاری‌ها و عمده‌فروشی‌ها گیاهان دارویی را به‌منظور استفاده‌های غذایی، بهداشتی و درمانی در اختیار مشتریان قرار می‌دهند.
تاریخچه متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران
زندگی انسان مانند سایر موجودات، بسیار وابسته به پدیده‌های اطراف اوست. به همین دلیل، برای حفظ سلامتی و بهداشت و درمان بیماری‌ها و عوارض ناشی از آن‌ها می‌توان از گیاهان و فرآورده‌های دارویی آن‌ها استفاده کرد. انسان از دیرباز به دنبال شناسایی گروه‌های مختلف گیاهان بوده تا با شناسایی و کشف چگونگی استفاده از آن‌ها، گیاهان مفید و مضر را از یکدیگر تفکیک کند.
در گذر زمان و با پیشرفت علوم، کاربرد بسیاری از گیاهان کشف شد و با تحقیقات وسیع، پرده از جهان شگفت‌انگیز گیاهان برداشته شد. علاوه بر آن، با گسترش جوامع انسانی و ارتباط بین اقوام مختلف و ملیت‌های گوناگون، دانش مربوط به گیاهان در سراسر دنیا گسترش پیدا کرد. روز به روز، با افزایش نیاز بشر به تهیه‌ی دارو، بازار تجارت گیاهان مفید رونق فزاینده یافت. در ادامه‌ی این روند، مبادلات بین‌المللی این اقلام رشد و توسعه پیدا کرد.
امروزه، بسیاری از مواد گیاهی شناخته‌شده، در دنیا جابه‌جا می‌شوند. بنابراین، مشخص‌کردن اسامی یا ارزش همه‌ی این اقلام دارویی به‌دشواری ممکن است. آمار به‌دست‌آمده در این خصوص، نشان می‌دهد که ۴۵۰ نوع ماده‌ی گیاهی در بازارهای جهانی یافت می‌شوند.
معمولاً گیاهان دارویی به‌صورت خام از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر انتقال می‌یابند. این گیاهان در برخی کشورها، به محصولات بینابینی یا نهایی تبدیل شده و مجدد صادر می‌شوند. جالب است بدانید که برخی کشورهای صادر‌کننده‌ی این مواد خام، خریدار محصولات نهایی یا بینابینی فروخته‌شده‌ی خود هستند.
علاوه بر آن، فروشگاه‌هایی وجود دارند که در کنار عرضه‌ی اجناس دیگر، متداول ترین گیاهان دارویی را به‌صورت بسته‌بندی به فروش می‌رسانند. همچنین، دفاتری نیز برای عرضه‌ی گیاهان دارویی ایجاد شدهاند که معمولاً در تهران و شهرهای بزرگ استقرار دارند و کار توزیع کالای عطاری را در سطح وسیع بر عهده دارند. این دفاتر، مواد دارویی گیاهی را به سایر کشورهای دنیا صادر می‌کنند.
پیله‌ورها چه‌کسانی هستند و اقلام گیاهی چگونه به بازار عرضه می‌شوند؟
برخی اقلام گیاهی از مراتع جمع‌آوری و تعدادی نیز در مزارع کشت می‌شوند. به هر حال، هرکدام از گیاهان قابلیت رشد در نقاط مختلف را دارند. کار جمع‌آوری این گیاهان دارویی توسط افرادی به نام «پیله‌ور» انجام می‌شود.
پیله‌وران افرادی از کشاورزان، دامداران و ایل‌های کوچ‌رو هستند که در روزهای معینی از سال به جمع‌آوری گیاهان دارویی مشغول می‌شوند. آن‌ها این گیاهان را به‌شیوه‌ی کاملاً سنتی بر روی پشت‌بام‌ها و زمین‌های مسطح اطراف روستاها خشک می‌کنند. حین جمع‌آوری این گیاهان، ناخالصی‌هایی از گیاهان دیگر یا علف‌های هرز همراه آن‌ها می‌شود.
علاوه بر آن، گیاهان دارویی در زمان خشک‌شدن به مواد دیگر غیر‌گیاهی نیز آلوده می‌شوند. بنابراین، محصولات نامرغوبی تهیه و به بازار عرضه می‌شوند. برخی اوقات، این آلودگی‌های گیاهی توسط افرادی که به‌صورت قراردادی برای دفاتر کار می‌کنند، تمیز می‌شوند و سپس، روانه‌ی بازار می‌گردند.
اغلب اوقات، پیله‌وران خود ارائه‌کننده‌ی گیاهان دارویی به بازار فروش نیستند. این کار توسط دلال‌ها یا واسطه‌ها انجام می‌گیرد. محصولات خشک‌شده، در کیسه‌هایی از جنس گونی یا «پارچه‌ی متقال» ارائه می‌شوند. همچنین، صمغ‌ها و شیرابه‌ها در ظروفی به نام «پیت» یا قوطی‌های آهنی ساخته‌شده از آهن سفید نگهداری و به بازار عرضه می‌شوند.
در برخی کارگاه‌های مستقر در تهران و شهرستان‌ها، کار سورت‌کردن یا تمیز‌کردن و جداسازی آلودگی‌های اقلام گیاهی با استفاده از ماشین‌آلات صورت می‌گیرد. این ماشین‌ها دستگاه‌های بسیار ساده‌ای هستند که کار درجه‌بندی گیاهان دارویی را انجام می‌دهند. در طی این درجه‌بندی، قسمت‌های مختلف گیاهان دارویی نیز از هم تفکیک می‌شوند. پودر این گیاهان که حاوی مواد دیگری نیز هستند و جداسازی آن‌ها مشکل است، با قیمت ارزان‌تری فروخته می‌شوند.
علاوه بر آن، کارگاه‌های دیگری وجود دارند که اسانس‌ها و عرقیجات گیاهان دارویی را با دستگاه‌های پیشرفته‌تری جداسازی می‌کنند. این کارگاه‌ها یا کارخانه‌ها، به‌صورت خصوصی و دولتی مشغول فعالیت هستند.
معرفی متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران
دانشمندان بسیاری از جمله ابوعلی سینا در نوشته‌های خود، گیاهان دارویی را به ترتیب حروف ابجد معرفی کرده‌اند. در جلد دوم کتاب «قانون» ابوعلی سینا، طریقه‌ی چیدن و نگهداری گیاهان دارویی مفصل بیان شده است.
علاوه بر آن، ابوریحان بیرونی در دو جلد کتاب با عنوان «صیدنه»، اسامی گیاهان دارویی را با شرح هرکدام و مصارف آن‌ها با بیانی بسیار علمی به رشته‌ی تحریر درآورده است.
متداول‌ترین گیاهانی که از دیرباز در طب سنتی ایران استفاده شدهاند، در بالا معرفی گردیده‌اند.
متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران را بیشتر بشناسید
در گذشته، معمولاً از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌شد. امروزه، با روی کار آمدن داروهای شیمیایی که اکثر آن‌ها ترکیبی از چند گیاه دارویی هستند، استفاده از این گیاهان کمتر شده است. با وجود این، نمی‌توان از تأثیر بی‌نظیر گیاهان دارویی و درمان معجزه‌آسای آن‌ها غافل شد. در سراسر ایران، می‌توانید گیاهان سنتی متداول را بیابید.
در صورتی که قصد گشت و گذار در ایران دارید، پیشنهاد می‌کنیم سفر خود را با تورهای ایرانگردی آغاز کنید. در طول سفر بهتر است گیاهان سنتی بومی هر منطقه را شناسایی کنید. «دستی بر ایران» با فعالیت خود در معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران، شما را به شناخت بهتر گیاهان دارویی سنتی ایران دعوت می‌کند.
