پیش از معرفی موسیقی سنتی ایرانی، لازم است واقعیت‌هایی را در نظر بگیریم. موسیقی هر کشوری مانند آینه‌ای است که در آن، موقعیت اجتماعی و تغییر احوال و فراز و فرودهای آن جامعه پدیدار است. هنرهای زیبا، نشان از احساسات و اخلاقیات مردمان دارند و ازآنجاکه ملت‌ها ترجیحات گوناگونی دارند، هنرهای آن‌ها نیز باهم متفاوت است.
موسیقی اصیل ایرانی که با عنوان موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی کلاسیک ایرانی نیز شناخته می‌شود، شامل دستگاه (سیستم اسلوب موسیقیایی)، ملودی (آهنگ) و آواز است. این نوع موسیقی که پیش از مسیحیت وجود داشته و بیشتر به‌صورت سینه‌به‌سینه به دوران ما رسیده، یکی از جلوه‌های بارز فرهنگ ایرانی است. جالب اینکه دلنشین‌ترین و راحت‌ترین بخش‌های آن تا به امروز باقی مانده‌اند.
موسیقی ایرانی بر موسیقی بیشتر نواحی آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان تأثیر گذاشته و هرکدام از آن‌ها نیز در شکل‌گیری موسیقی ایرانی نقش داشته‌اند. باربد، نکیسا و رامتین مشهورترین موسیقی‌دان‌های ایرانی در ایران قدیم بودند.
ردیف که به‌معنای نظم است و مجموعه‌ای از چندین مثال ملودیک سنتی را شامل می‌شود، در مهر۱۳۸۸ به‌عنوان اولین میراث مستقل ایرانی در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو ثبت شد.
حکاکی‌های روی دیوارهای غارهای باستانی نشان می‌دهند که ایرانیان از همان ابتدا به موسیقی علاقه‌مند بوده‌اند. موسیقی سنتی ایرانی، آن‌گونه که در کتاب‌ها به آن اشاره شده، بر موسیقی جهان تأثیر گذاشته است. پایه‌ی نت موسیقیایی جدید اروپا بر اساس اصول و قوانین محمد فارابی، دانشمند و موسیقیدان ایرانی است.
موسیقی سنتی ایران، مجموعه‌ای از آوازها و نغمه‌هاست که در طول قرن‌ها در این کشور به وجود آمده‌اند و بازتاب‌دهنده‌ی اخلاقیات ایرانیان هستند. به بیان دیگر، زیبایی و شکل خاص موسیقی ایرانی، شنونده را به فکر‌کردن و دست‌یافتن به دنیای غیرمادی فرامی‌‌خواند. افزون بر این، اشتیاق و ضربات این موسیقی، ریشه در روح باستانی و حماسی ایرانیان دارد و شنونده را به حرکت و تلاش وامی‌دارد.
موسیقی سنتی ایرانی از دوازده مقام تشکیل شده است؛ هفت مقام از آن‌ها مستقل‌تر از باقی مقام‌ها هستند و «دستگاه» نامیده می‌شوند. پنج مقام دیگر وابسته هستند؛ آن‌ها قسمتی از دستگاه به حساب می‌آیند و «آواز» نامیده می‌شوند. علاوه بر هفت دستگاه و پنج آواز، ۲۲۸ گوشه نیز مدل‌هایی برای موسیقیدانان و خوانندگان هستند.
نگاهی اجمالی به تاریخ موسیقی ایرانی
از سرگذشت موسیقی ایرانی در عهد باستان اطلاعات چندانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در دربار هخامنشیان و ساسانیان موسیقی نواخته می‌شده و جنبه‌ی مجلس‌آرایی و آیینی داشته است. باربد و نکیسا دو نوازنده‌ی ایرانی عهد باستان هستند. با ورود اسلام به ایران و هرج‌ومرج در اداره‌ی کشور، موسیقی از تک و تا افتاد و ناامید به گوشه‌ی انزوا خزید. تا عهد صفوی نیز چندان رونقی در این هنر دیده نمی‌شود.
در قرن چهارم تا نهم قمری موسیقی جنبه‌ی علمی به خود گرفت و بزرگانی چون بوعلی‌سینا و فارابی درباره‌ی آن کتاب نوشتند.
در عهد قاجار تلاش‌هایی برای بازیابی موسیقی سنتی ایران انجام شد. مثلاً به دستور ناصرالدین شاه، ردیف موسیقی ایرانی توسط موسیقیدانان آن دوران تدوین شد. با وجود این تلاش‌ها، سال‌ها غریبی موسیقی باعث شد تا حلقه‌های گم‌شده‌ی بسیاری در ردیف ایرانی وجود داشته باشد. در دوره‌ی پهلوی آموزش موسیقی رواج بیشتری یافت و هنرستان‌هایی برای آموزش این هنر ایجاد شد. در این دوره، موسیقی غربی نیز به ایران راه یافت.
موسیقی سنتی ایرانی راه پر فراز و نشیبی را تا به امروز طی کرده است و چونان آینه‌ای منعکس‌کننده‌ی عواطف مردم ایران است. مردم شادی‌ها و غم‌های خود را در پس این نواها و سازها واگویه می‌کنند.
دوره‌های مهم موسیقی سنتی ایرانی
موسیقی ایرانی در طول دو دوره‌ی مهم و اصلی، پیشرفت کرده است:
اولین دوره‌ی پیشرفت موسیقی ایرانی
آثار موسیقیایی دانشمندان برجسته‌ی ایرانی مانند ابوعلی سینا، فارابی، قطب‌الدین شیرازی و عبدالقاهر مراغه‌ای نشان می‌دهند که موسیقی ایرانی تا میانه‌ی قرن ۱۵ میلادی جنبه‌ای علمی داشته؛ اما پس از آن، به‌دلیل اوضاع خاص اجتماعی و مذهبی در ایران، توجه چندانی به موسیقی نشده است. در این دوران، هیچ‌کس اثر چشمگیری در موسیقی از خود به جا نگذاشته که حکایت از ناامیدشدن هنرمندان دارد.
این وضعیت تا پایان دوران صفویان که حکومتشان بر پایه‌ی تفکرات مذهبی سرسختانه بود، ادامه یافت. به‌دلیل بی‌‌نظمی‌‌هایی که در پی سقوط صفویه به وجود آمد، وضعیت موسیقی در دوران افشاریه تغییر چشمگیری نکرد.
البته شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نادرشاه به موسیقیدانان علاقه‌مند بوده است؛ اما نوعی از موسیقی که در دوران او نواخته می‌شد، اصیل و سنتی نبود و هدف اصلی از نواختن آن، تفریح و خوش‌گذرانی بود. در دوران زندیه، امنیت و رفاه اجتماعی در ایران افزایش یافت و مردم دوباره به موسیقی روی آوردند. مشتاق‌علی‌شاه و پریخان، موسیقیدانان برجسته‌ی این دوران بودند.
در دوران قاجاریه، موسیقی در ابعاد مختلف، ازجمله بُعد مذهبی پیشرفت کرد. در میان هنرمندان این دوره می‌توان به سیداحمد‌خان اشاره کرد. او اولین خواننده‌ی ایرانی بود که آوازهای خود را روی گرامافون ضبط کرد. قلی‌خان هنرمند دیگری بود که تعزیه اجرا می‌کرد و آواز دشتی نیز می‌خواند.
پس از تأسیس دارالفنون و استخدام مربیان موسیقی و مدرسان اروپایی، موسیقی ایرانی شکل تئوریک و علمی به خود گرفت. در کلاس‌های تئوری موسیقی که انتشارات دارالفنون برگزار می‌کرد، اساتید اروپایی به دو زبان فرانسه و فارسی تدریس می‌کردند.
دومین دوره‌ی پیشرفت موسیقی ایرانی
دوره‌ی دوم پیشرفت موسیقی ایرانی، در دوران مدرن بود. در دوران پهلوی، بنیاد‌های فرهنگ غربی وارد موسیقی ایرانی شدند و شکل‌های جدیدی از موسیقی تولد یافتند. فاصله‌ی میان مردم و موسیقی سنتی به‌قدری افزایش یافت که در دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی، مردم در حال فاصله‌گرفتن از موسیقی سنتی ایرانی بودند.
به‌گفته‌ی موسیقیدانان، رضاشاه موسیقی ملی ایران را به موسیقی اروپایی ترجیح می‌داد؛ اما معتقد بود که موسیقی اروپایی برای پیشرفت کشور بهتر است. رضاشاه سیستم‌های موسیقی را تغییر داد؛ همین امر موجب شد که در دوران حکومت وی، تعداد درخور توجهی موسیقی نظامی ساخته شود.
عوامل تشکیل‌دهنده موسیقی سنتی ایرانی
آواز
آواز بخش صوتی غیرمتریک و بدون فرم و نوع در موسیقی ایرانی است و اغلب بخشی از دستگاه به حساب می‌آید؛ درنتیجه، می‌توانیم آن را زیرمجموعه‌ای از دستگاه یا دستگاه ثانویه بنامیم. به‌طور مثال، آواز دشتی به دستگاه شور تعلق دارد. موسیقی سنتی ایرانی از پنج آواز تشکیل شده است که عبارت‌اند از:
- آواز ابوعطا، از متعلقات دستگاه شور
- آواز بیات ترک (بیات زند)، از متعلقات دستگاه شور
- آواز افشاری، از متعلقات دستگاه شور
- آواز دشتی، از متعلقات دستگاه شور
- آواز بیات اصفهان، از متعلقات دستگاه همایون.
امروزه مانند تمام دوران‌های تاریخ، موسیقی سنتی ایرانی به نقش معنوی خود ادامه می‌دهد و برخلاف موسیقی فولکلوریک و عامه‌پسند، بیشتر به طبقه‌ی روشنفکر و برجسته‌ی جامعه تعلق دارد.
ازآنجاکه در ایران، گروه‌های قومی و فرهنگ‌های مختلفی وجود دارند، هرکدام نیز آوازهای محلی خود را دارند؛ به‌طور مثال، موسیقی مردمی آذربایجان، گیلان، خراسان، بختیاری، کردستان، شیراز و بلوچستان، نه‌تنها از نظر ملودی، بلکه از نظر لهجه نیز بسیار متفاوت‌اند. آوازهای محلی ایران سرشار از دیدگاه‌های موسیقیایی هستند.
سازهای موسیقی ایرانی
در دوران‌های مختلف تاریخ، ایرانیان از سازهای موسیقی گوناگونی استفاده کرده‌اند. در اینجا به دسته‌بندی کلی سازهای ایرانی می‌پردازیم:
- سازهای بادی مانند نی، سرنا، کرنا و نی‌انبان
- سازهای زهی مانند کمانچه، عود، رباب و تار
- سازهای کوبه‌ای مانند دهل، دایره، طبل و تنبک
- سازهای زهی زخمه‌ای مانند سنتور منحصر‌به‌فرد ایرانی.
ما در «دستی بر ایران» پست‌های بسیاری برای معرفی مبسوط سازهای ایرانی منتشر کرده‌ایم.
برخی از چهره‌های برجسته‌ی موسیقی ایرانی
نوازندگان ایرانی، هویت موسیقی سنتی ایرانی هستند. در ادامه، چند تن از موسیقیدانان برجسته‌ی ایرانی را معرفی می‌کنیم:
غلامحسین درویش‌خان
وی نوازنده‌ی سهتار و تار و همچنین پیشگام در هنر آهنگسازی بود. او بود که موسیقی را در میان مردم رواج داد.
علینقی وزیری
علینقی وزیری نیز نوازنده‌ی سهتار و تار بود و جنبش مدرن‌‌گرایی را در موسیقی ایرانی آغاز کرد. او دبیرستان موسیقی تأسیس کرد و مدیریت امور موسیقی در ایران را برای مدتی طولانی به دست گرفت.
سید‌جلال تاج اصفهانی
او پرآوازه‌ترین خواننده‌ی مکتب اصفهان بود.
حبیب سمایی
حبیب سمایی عالی‌قدرترین نوازنده‌ی سنتور در قرن اخیر بوده است.
ابوالحسن صبا
ابوالحسن صبا سرآمد نوازندگی سهتار در دوران معاصر و بهترین شاگرد مکتب سهتار درویش‌خان بود.
قمرالملوک وزیری
وی به‌نام‌ترین خواننده‌ی زن ایرانی در قرن گذشته بود. آثار او شاهکار موسیقی ایرانی است.
روحالله خالقی
خالقی آهنگساز، نوازنده، موسیقیدان، ویولون‌نواز، رهبر ارکستر و نویسنده‌ی کتاب‌های موسیقی بود.
حسین تهرانی
حسین تهرانی متبحرترین نوازنده‌ی تنبک در دوران معاصر است. او اولین کنسرت تنبک را در ایران برگزار کرد.
غلامحسین بنان
بنان یکی از محبوب‌ترین خوانندگان موسیقی سنتی ایرانی در دوران خود و شاگرد روحالله خالقی و علینقی وزیری بود.
جواد معروفی
جواد معروفی اولین نوازنده‌ی پیانویی بود که تکنیک موسیقی غربی را با موسیقی ایرانی تلفیق کرد. او شاگرد علینقی وزیری بود. انوشیروان روحانی یکی از شاگردان اوست.
محمدرضا شجریان
محمدرضا شجریان یکی از خواننده‌های برجسته‌ی ایرانی بود که جایزه پیکاسو را برد. او از «بنیاد آقاخان»، جایزه‌ی خداوندگار موسیقی را دریافت کرد و نامزد «جایزه گرمی» نیز شد.
شهرام ناظری
شهرام ناظری در سال ۱۹۹۸ میلادی برنده‌ی جایزه‌ی بهترین موسیقی عرفانی مراکش شد. او در اکتبر ۲۰۰۷، موفق به دریافت نشان «لژیون دو نور» از سوی کشور فرانسه شد.
پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، قربان سلیمانی و علیرضا سلیمانی، از دیگر موسیقیدانان مشهور سنتی ایران هستند.
در پایان، باید پذیرفت که موسیقی سنتی ایرانی، پیشرفت و جایگاهش را مدیون افرادی است که نام برخی از آن‌ها را ذکر کردیم؛ همچنین بسیاری بزرگان دیگر در این وادی و برای زنده نگه داشتن این هنر در میان ایرانیان نقشی مهم داشته‌اند.
پرسش‌های متداول درباره موسیقی سنتی ایرانی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
سازهای ایرانی کدام‌اند؟
عود، تنبور، کمانچه، تنبک و سهتار از جمله سازهای اصیل ایرانی هستند.
تدوین ردیف‌های موسیقی ایرانی در چه زمانی رخ داد؟
در عهد قاجار و به دستور ناصرالدین قاجار، موسیقیدانان به گردآوری و تدوین ردیف‌های موسیقی سنتی ایرانی پرداختند.
انواع دستگاه موسیقی سنتی ایرانی کدام‌اند؟
بیشتر منابع، هفت دستگاه برای موسیقی سنتی ایرانی قائل‌اند: همایون، ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست پنج‌گاه و نوا.
