پرچم ایران که نشان هویت سرزمینمان است، در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات بسیاری شده تا به شکل امروزی‌اش پدیدار شود و قدمت ایران را به رخ بکشد. البته، اطلاعات ما درباره‌ی نوع پرچم برخی حکومت‌ها محدود است. بااین‌حال، تلاش کرده‌ایم تغییرات پرچم کشور را از دوره‌ی حکومت ماد تا هم‌اکنون بررسی کنیم.
پرچم ایران قبل از حمله اعراب به ایران
در دوره‌ی پیش از اسلام، پادشاهان دوره‌های مختلف پرچم یا درفشی را به‌عنوان نماد سرزمین تحت حکومت خود انتخاب می‌کردند. این پرچم در طول دوره‌های مختلف، دچار دگرگونی می‌شد که در ادامه بدان اشاره می‌کنیم:
اولین پرچم ایران پیش از هخامنشیان
طبق کاوش‌های باستان‌شناسی، در سال ۱۳۵۰ خورشیدی در شهر شهداد کرمان، درفش یا پرچمی یافت شده است که نام درفش شهداد بر آن نهاده‌اند. این پرچم فلزی به‌شکل مربع با طول ۲۳ سانتی‌متر است که در بالای آن، نقش عقاب دیده می‌شود. به نظر می‌رسد که قدیمی‌ترین پرچم ایران همین پرچم باشد که متشکل از یک صفحه، میله، لولا و دسته‌ی برنزی است.
این پرچم حاوی نقوش مختلفی شامل درخت نخل، دو درخت دیگر، نقش پنج انسان کوچک و بزرگ، دو شیر، گاوی کوهان‌دار و چندین مار مشابه مارهای تمدن جیرفت است.
شخصیت اصلی روی پرچم مردی تکیه‌زده بر چهارپایه‌ای با تزیینات مارپیچی است که به زنی زانوزده در مقابلش اشاره می‌کند. آنها در باغی با درخت خرما و درختان پهن‌برگ قرار گرفته‌اند و افرادی دورتادور باغ به حالت نشسته و زانوزده دیده می‌شوند.
پرچم در بالا و پایین خود نواربافته‌شده‌ای دارد که نماد جریان آب است. در پایین تصویر نیز گربه‌سانان وحشی (شیر) به گاو کوهان‌دار حمله می‌کنند. پرچم با خصوصیات گفته‌شده هم‌اکنون در موزه ملی ایران، واقع در تهران نگهداری می‌شود.
گفتنی است که در منابعی همچون اوستا از پرچمی با نقش گاو بال‌دار نیز یاد شده که به دوره‌ی پیش از هخامنشیان مربوط است.
پرچم ایران در زمان هخامنشیان
شاهنشاهی هخامنشی به احتمال بسیار، پرچمی داشته که روی آن نقش شهبازی (نوعی پرنده‌ی شکاری) با بال‌های گشوده بوده است. این نقش را مشابه نماد شاهین، یکی از خدایان مصری به نام حوروس می‌دانند. البته، کتاب اوستا درباره‌ی پیوند پرنده‌ی روی پرچم با مرغی موسوم به وارغن سخن می‌گوید. عکس پرچم ایران در زمان کورش نشان‌دهنده‌ی وجود نقش پرنده‌ی شهباز بر روی پرچم این دوره است.
پرچم سلوکیان و اشکانیان
در زمان سلوکیان، پرچم حاکمان محلی پارس شکلی چهارگوش داشت و با نقش ضربدر به چهار قسمت تقسیم می‌شد. در هرکدام از این چهار قسمت نیز دایره‌ای وجود داشت.
پس از آن، در دوره‌ی اشکانی پرچم ایران به نقش خورشید آراسته شد. البته، در این دوره یگان‌های هزارتایی ارتش اشکانی به هنگام جنگ، نوعی پرچم ابریشمی با نقش اژدها نیز حمل می‌کردند.
پرچم ایران در زمان ساسانیان
درفش کاویانی که در اساطیر ایران بدان اشاره شده، پرچمی است که در دوره‌ی ساسانیان استفاده می‌کرده‌اند. این پرچم را از پوست پلنگ درست کرده بودند.
در توضیح چگونگی طراحی درفش کاویانی باید اسطوره‌های ایرانی و قیام کاوه‌ی آهنگر در برابر ضحاک (پادشاه افسانه‌ای ایرانی) را بررسی کرد. طبق افسانه‌ها، کاوه برای همراه‌کردن مردم با خود و قیام علیه ضحاک، پیشبند چرمی خود را به چوبی بست و آن را بالا گرفت. سپس، با شکست ضحاک توانست فریدون را به قدرت برساند.
در زمان حاکمیت فریدون، به دستور او پیشبند چرمی کاوه را با پارچه‌های ابریشمی به رنگ زرد، قرمز و بنفش تزیین کردند. سپس، با اضافه‌کردن دُرّ و گوهر به آن، درفش کاویانی ایجاد شد.
بر اساس این اسطوره، پادشاهان ساسانی درفش کاویانی را به‌عنوان نماد و پرچم خود برگزیدند. هرکدام از پادشاهان نیز جواهراتی بدان افزودند.
تغییرات پرچم ایران پس از حمله‌ی اعراب
در زمان حمله‌ی اعراب به ایران، آنها ضمن پیروزی بر ایرانیان در جنگی موسوم به قادسیه، درفش کاویانی را به دست آوردند. فرماندهان عرب این پرچم را به نزد خلیفه‌ی خود، یعنی عمربن‌خطاب بردند. به دستور او، جواهرات روی پرچم را از آن جدا کردند و پرچم را سوزاندند. پس از آن، حکومت‌های ایرانی پرچمی مخالف با دودمان‌های عرب نظیر عباسیان، انتخاب کردند که بدان اشاره می‌کنیم:
پرچم علویان
دومین حکومت ایرانی پس از حمله‌ی اعراب به ایران، علویان بودند که پرچمی سفید رنگ برای خود برگزیدند. رنگ این پرچم مخالف پرچمی بود که عباسیان بغداد (سومین دوره‌ی خلافت پس از پیامبر) برای خود برگزیده بودند.
پس از علویان، حکومت‌های زیاریان و آل‌بویه و دیلمیان به قدرت رسیدند که درباره‌ی پرچم آنها اطلاعاتی در دست نیست.
پرچم غزنویان
زمانی که غزنویان قدرت را به دست گرفتند، پادشاهان آنها به‌طور معمول از رنگ قرمز در پرچم‌های خود استفاده کردند. البته طبق گزارش‌هایی، پرچم آنها اغلب به‌صورت شطرنجی بوده است.
ضمن آنکه برخی نوشته‌های مربوط به حکومت غزنوی بیان می‌کنند که پرچم آنها نقش پرنده‌ی افسانه‌ای هما یا شیری طلایی‌رنگ داشته است.
پرچم سلجوقیان
بنیان‌گذار سلسله سلجوقی که طغرل بیک نام داشت و توانسته بود حکومت عباسی را تحت سلطه‌ی خود درآورد، از پرچم سیاه عباسیان و سایر مظاهر قدرت آنها استفاده کرد. در واقع، احتمال بسیاری می‌رود که رنگ پرچم سلجوقیان سیاه بوده باشد. البته، گزارش‌هایی مبنی بر قرمزبودن پرچم آنها نیز در اشعار شاعرانی همچون ازرقی دیده می‌شود.
سایر شاعران دوره‌ی سلجوقی نظیر انوری و ظهیر فاریابی چنین اذعان داشته‌اند که پرچم پادشاهان سلجوقی مزین به نقوش ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما بوده است. البته، احتمالی مبنی بر وجود این نقوش بر روی چوب پرچم‌ها نیز وجود دارد. شاید این نقوش علاوه بر پرچم، بر چوب آن نیز نقش شده بودند.
پرچم خوارزمشاهیان
در نگاره‌ای ایرانی که در آن بخارا در محاصره‌ی مغول‌ها قرار دارد، پرچم خوارزمشاهیان به رنگ زرد نمایان است. البته، به‌دلیل ترسیم‌نشدن نگاره‌ی مزبور در دوره‌ی خوارزمشاهیان، صحت و سقم آن مشخص نیست. شواهدی نیز وجود دارند که بر اساس آنها، حدس زده می‌شود پرچم خوارزمشاهیان به رنگ سیاه بوده است.
پرچم ایلخانیان و تیموریان
با حمله‌ی مغول به ایران و تأسیس حکومت ایلخانی، پرچم ایران مزین به نقش شیر و خورشید شد. سیاستمدار و تاریخ‌شناس ترک، فؤاد کوپریلی، با ذکر این موضوع در نوشته‌هایش، از وجود نقش شیر و خورشید در نگاره‌ای متعلق به قرن پانزدهم میلادی در کتاب شاهنامه‌ی فردوسی خبر می‌دهد. این نگاره پرچمی را به تصویر می‌کشد که در مرکز آن، نقش شیر و خورشید وجود دارد. با توجه به استفاده از این نقش در سکه‌های دوره‌ی ایلخانی، به احتمال زیاد پرچم مزبور متعلق به همین دوره است.
قدیمی‌ترین پرچم مزین به شیر و خورشید نیز در حوالی سال ۱۴۲۳ میلادی، هم‌زمان با دوره‌ی حکومت تیموریان شناخته شده است. تصویر این پرچم را می‌توان از مینیاتوری تشخیص داد که در یکی از مثنوی‌های فارسی به نام شهنامه چنگیزی ترسیم شده است. بر اساس این مینیاتور، سربازان مغول به هنگام حمله به حصار نیشابور، پرچمی مزین به نقش شیر و خورشید در دست دارند. این پرچم در کنار پرچم دیگری حمل می‌شود که نقش هلال ماه بر روی آن حک شده است.
پرچم دوره‌ی صفویان
پرچم ایران در دوره‌ی اولین پادشاه صفوی، یعنی شاه اسماعیل اول، فاقد شیر و خورشید بود. در واقع، یکی از شاعران این دوره به نام گنابادی، از سبزبودن پرچم این پادشاه صفوی سخن می‌گوید. بر اساس اشعار او، سر درفش یا طوق این پرچم به شکل ماه بوده است.
پس از شکست شاه اسماعیل، پرچم سیاه‌رنگی به کار گرفته می‌شد که واژه‌ی «القصص» بر روی آن حک شده بود. صفویان در طول دوره‌ی حکومتشان، پرچم‌های متفاوتی استفاده می‌کردند. پنجمین پادشاه این دوره، شاه عباس اول، بار دیگر از نقش شیر و خورشید در پرچم ایران استفاده کرد.
بسیاری از اروپاییان که در دوره‌ی صفوی به ایران مسافرت کرده‌اند، اذعان داشته‌اند که پرچم ایران به شکل سه گوشی با نقوش متفاوت بوده است. آنها در توصیف پرچم از نقش شیر و خورشید، ذوالفقار و آیات قرآنی سخن به میان آورده‌اند.
بررسی‌ها نشان از آن دارند که نقش شیر در پرچم صفویان نمادی از حضرت علی(ع) و نقش خورشید نمادی از فر یا شکوه دین یا عظمت خداوند داشته است. در واقع، فرِ دین تغییر یافته‌ی فر ایزدی است.
پرچم افشاریان
نادرشاه افشار، پایه‌گذار سلسله‌ی افشاریان، از پرچمی سه‌گوش با سه رنگ سرخ، آبی و سفید و پرچم دیگری به رنگ‌های سرخ، آبی، سفید و زرد استفاده کرده است. این پرچم‌ها که تزیین خاصی هم نداشتند، چنان سنگین بودند که حمل آنها نیاز به دوازده مرد داشت. بااین‌حال، نادرشاه چوب درازی نیز به این پرچم‌ها افزود و سنگینی آن را بیشتر کرد. او در حملات خود از دزدیده‌شدن پرچم جلوگیری می‌کرد؛ مگر آنکه شکست آنها حتمی می‌شد.
نادرشاه بعدها رنگ‌های دیگری نیز به پرچم خود افزود. یکی از این پرچم‌ها نقشی راه‌راه به رنگ‌های زرد و سرخ داشت و دیگری پرچمی زردرنگ با لبه‌ی سرخ بود.
پرچم قاجاریان تا انقلاب مشروطه
پرچم ایران در زمان حکومت قاجاریان تغییراتی به خود دید و به نقش شیر و خورشید آراسته شد. سپس، این نقش دستخوش تغییر مختصری شد و به دست شیر، شمشیری اضافه کردند. البته، مشخص نیست که این تغییر در دوره‌ی اولین پادشاه قاجاری یعنی آقامحمد‌خان رخ داده است یا زمان حکومت فتحعلی‌شاه.
پس از آن، در زمان حکومت محمدشاه قاجار، دو پرچم برای کشور طراحی شد. یکی از این پرچم‌ها حاوی نقش شیری خوابیده بود که خورشیدی از پشت سر آن طلوع می‌کرد. پرچم دوم نیز حاوی نقش شیری بود که شمشیری دوزبانه، مشابه شمشیر حضرت علی(ع)، در دست داشت. از این میان، پرچم اول نماد اصلی کشور محسوب می‌شد.
بعد از محمدشاه، ناصرالدین‌شاه بر مسند قدرت نشست. در زمان حاکمیت او و هنگام صدرات امیرکبیر، پرچم شیر و خورشید ایران را بر بالای سفارت ایران در لندن برافراشتند. در آن دوران، نقوش پرچم ایران روی زمینه‌ی سفید قرار داشت.
سرانجام، در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار، داماد او مشیرالدوله امور مربوط به نشان‌دادن پرچم ایران با سه رنگ مختلف را انجام داد. او پیشنهاد کرد پرچم ایران در بالا با رنگ سبز طراحی شود و در پایین، با رنگ سرخ. نقش شیر و خورشید نیز در مرکز و در زمینه‌ی سفیدرنگ قرار بگیرد.
پس از آن، در زمان مشروطه‌خواهی، تلاش بر این بود که پرچم ایران فقط به رنگ سرخ نمایش داده شود. بااین‌حال، بر اساس اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه، پرچم سبز و سفید و سرخ با نشان شیر و خورشید به‌طور رسمی به‌عنوان پرچم ایران پذیرفته شد. گفتنی است در دوره‌ی قاجار، نقش خورشید در این پرچم به‌صورت چهره‌ی زنانه طراحی می‌شد.
پرچم ایران در دوره‌ی پهلوی
پس از قاجاریان، با به حکومت رسیدن رضاشاه، تغییری در پرچم ایران رخ نداد. در واقع، در این دوره فقط تلاش کردند نقش خورشید با چهره‌ی واقعی‌تری ترسیم شود و مشابه نقوش دوره‌ی قاجار نباشد.
پرچم جدید ایران
پس از سقوط دولت پهلوی و وقوع انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی، نقش شیر و خورشید همچنان در اوایل حکومت جمهوری اسلامی استفاده می‌شد. سپس، در اسفند همان سال، آیت‌الله خمینی دستور برچیده‌شدن این پرچم را داد. البته، آن زمان هنوز تغییری در پرچم ایجاد نشده بود.
پس از آن، با اجرای مسابقه‌ای مبنی بر طراحی پرچمی مناسب حکومت جمهوری اسلامی، طراحی شخصی به نام صادق تبریزی پذیرفته شد. این نقش خورشیدی با ۲۲ ستاره و ۸ مشت گره‌خورده را به نمایش می‌گذاشت. اگرچه شورای انقلاب این نقش را با اضافه‌کردن عبارت «الله اکبر» در مرکز آن پذیرفت، این پرچم مدت چندانی استفاده نشد.
بعد از آن، پرچم کنونی کشور با نقش «الله» یا به‌تعبیری «لا اله الا الله» در مرکز آن، در سال ۱۳۵۹ خورشیدی به تأیید شورای انقلاب رسید. آیت‌الله خمینی نیز آن را پذیرفت. بعد از آن، شخصی به نام حمید ندیمی ۲۲ «الله اکبر» به حاشیه‌ی قسمت سبز و سرخ پرچم افزود. بدین ترتیب، پرچم اصلی ایران به‌صورت فعلی درآمد.
درباره‌ی تحولات پرچم ایران در طول تاریخ بیشتر بدانید
پرچم ایران که نشان هویت کشورمان است، در گذر زمان تغییرات فراوانی به خود دیده است که بدان اشاره کردیم. البته، متن حاضر فقط خلاصه‌ای از روند تغییرات پرچم است. «دستی بر ایران» با غنی‌تر‌ساختن اطلاعات شما در این زمینه، قصد دارد گام مؤثری در آگاهی‌بخشی به مخاطبان خود درباره‌ی کشور عزیزمان بردارد.
پرسش‌های متداول درباره پرچم ایران
پرسش و پاسخ‌های زیر برای آگاهی بیشتر شما طراحی شده‌اند. لطفاً به بررسی آنها بسنده نکنید و نظر و پیشنهادهای خود را با ما در میان بگذارید.
درفش کاویانی در کدام دوره به‌عنوان پرچم ایران استفاده می‌شد؟
این درفش در زمان حکومت ساسانیان توسط پادشاهان این دوره استفاده شد. جالب اینکه پادشاهان هر دوره، جواهراتی را به پرچم مزبور می‌افزودند که ارزش آن را بیشتر می‌کرد.
نقش شیر و خورشید از چه دوره‌ای به پرچم ایران راه یافت؟
این نقش از دوره‌ی قاجاریان به این پرچم اضافه گردید و تا اوایل انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی از آن استفاده می‌شد.
پرچم جدید ایران از چه موقع رسمیت یافت؟
این پرچم در پانزدهم تیر ۱۳۵۹ خورشیدی رسمیت یافت. سپس، در طول سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۹۵ خورشیدی بازنگری روی پرجم جدید صورت گرفت.
