سرداب در معماری ایرانی؛ راه‌حل ایرانیان برای فرار از گرمای کویر

مردم ایران‌زمین تمدن و آداب و سنن کهنی دارند. آن‌ها بدون فکر و توجه به نیازهای اصلی، کاری انجام نمی‌دادند. معماران به بهترین نحو، خلاقیت خود را برای ساخت بناها به کار می‌گرفتند. در معمارى سنتى مناطق خشک و کویرى ایران، بناهایی ساخته می‌شد که برای ذخیره‌ی آب و استفاده از خنکی آن در فصل گرم کاربرد داشت. معماران در گذشته، برای دفع گرما روش‌های مختلفی داشته‌‌اند. آن‌ها برای متعادل‌کردن دما، در قسمت زیرزمین خانه‌ها سرداب می‌ساختند که تأثیر بسیاری در خنک نگه داشتن ساختمان داشته است.

البته باید گفت وجود پسوند آب در واژه‌ی سرداب حضور آب در این مکان را نشان نمی‌‌دهد و ممکن است معنایى متفاوت داشته باشد. شاید بتوان پسوند آب را به محل تفسیر کرد. اما با توجه به خشکی کشور ایران، آنچه درباره‌ی سرداب اهمیت دارد ارتباط آن با آب است.

سرداب‌هایی در شهر یزد و کاشان وجود دارند که در نوع خود، شاهکاری در معماری ایرانی محسوب می‌شوند. سرداب‌های خانه‌های طباطبایی‌ها و عباسیان کاشان از این دست هستند.

مفهوم لغوی سرداب چیست؟

در لغت‌نامه‌ی دهخدا سردابه این‌گونه تعریف شده است: سرداب است که خانه‌ی زیرزمین باشد و خانه‌ی تابستانی بسیار سرد. خانه‌ای که در زیرزمین سازند و حوض آب سرد دارد و در گرمی تابستان آنجا خواب و استراحت کنند. در دیگر لغت‌نامه‌های فارسی مانند فرهنگ معین، سرداب اتاقى توصیف شده است که در زمین سازند براى استفاده از خنکى آن در تابستان و حفظ اغذیه و اشربه و نیز محلى در زیر زمین که تابوت مرده در آن می‌نهادند.

در لغت‌نامه‌ی آکسفورد واژه‌های Crypt و Cellar معانى نزدیک به سرداب دارند. Cellar به اتاقى گفته می‌شود که براى نگهدارى اشیا در زیر زمین ساخته می‌شود. Crypt نیز به اتاقى گفته شده است در سطح زیرین کلیسا براى دفن مردگان.

سرداب و فضاهاى مرتبط با آن

در اقلیم‌های ‌مختلف، معانى متفاوتى از کلمه‌ی سرداب استنباط می‌کنند. در نگاه نخست پایاب، سرداب و زیرزمین یکسان به نظر می‌‌رسند و افراد ناآشنا به معمارى سنتى آن‌ها را به‌جای هم استفاده می‌‌کنند. عموماً در کنار سرداب، بادگیرها نیز نقش تهویه‌‌کننده‌ی هوا را داشتند. به بیان دیگر، سرداب‌ها و بادگیرها نماد بارزی از مهندسی بومی ایرانی هستند که راهکاری برای رهایی از گرمای تابستان و نگهداری مواد غذایی فاسدشدنی بوده‌اند.

ویژگی شاخص سرداب‌ها، قرارگرفتن در زیرزمین، استفاده از آب و مصالح بومی و نیز شکل کاربردی آن‌هاست. اختلاف ارتفاع سرداب با اتاق‌ها باعث خنک‌شدن این فضا می‌شود. هرچند در زیرزمین خنک‌شدن با دو روش امکان‌‌‌پذیر است؛ ابتدا انتقال حرارت از طریق جابه‌جایی با هوای خنک و دوم، انتقال حرارت از طریق گرفتن دمای بیرون از طریق دیوارهای خنک زیرزمین.

پایاب

بر اثر پایین‌بودن سطح آب‌های زیرزمینى در مناطق خشک و کویرى ایران، دستیابی به آب آشامیدنی در اعماق بیشتر زمین امکان‌پذیر بوده است. براى این منظور در دوره‌های مختلف و با توجه به میزان ارتفاع سطح آب‌های زیرزمینى، روش‌هایی متفاوتى برای دسترسی به آب پیدا کرده‌اند. ساخت گودال باغچه براى آسانی دسترسى به آب و ساخت پایاب از روش‌های مختلف رسیدن به آب است.

در پایاب یا پای آب، با ایجاد سقف شیب‌دار، نور خورشید را به محل برداشتن آب هدایت می‌‌کردند. محل قرارگیرى پایاب در خانه‌‌هاى سنتى ایران با توجه به مسیر عبور آب قنات و شرایط اقلیمى منطقه در نظر گرفته می‌‌شد و سعی می‌کردند که پایاب را در ناحیه‌ی تابستان‌نشین خانه بسازند. پایاب در خانه‌‌ها خصوصی بود؛ اما در بناهایى چون مساجد برای استفاده‌ی همگان ساخته می‌شد.

مراحل ساخت سرداب

برای ساخت سرداب، ابتدا معمار با کشیدن خط‌هایی به وسیله‌ی گچ محدوده‌ی گودبرداری را مشخص می‌‌کرد و کارگران با بیل و کلنگ به گودبرداری دستی مشغول می‌شدند. پس از پایان گودبرداری، برای آماده‌کردن زمین و ساخت پی مستحکم، از آهک حرامزاده (گل رس و آهک) و چلو یا کرشک استفاده می‌شده است. چلو یا کرشک سنگ‌های قلوه‌ای‌شکل است. پس از پی‌ریزی، در محدوده‌ی مشخص‌شده، دیوارهایی ساخته می‌شد که اغلب از آجر بودند. برای افزایش مقاومت دیوارها در برابر رطوبت، آجرها با ملات گل رس و آهک بندکشی می‌شدند.

بندکشی دیواری که به‌سمت حوض و باغچه قرار داشت، با دقت بیشتر و کیفیت بهتری انجام می‌شد. برای آغاز ساخت و پایان تکمیل بنای سرداب، میزان درآمد صاحب ملک و زمان مدنظر برای انجام کار تعیین‌کننده بود.

پوشش سقف و کف سرداب

معماران سنتی برای فرش‌کردن کف سرداب از آجر استفاده می‌کردند. ابتدا آجرها خشکه‌چین می‌‌شد و بعد از آن، دوغاب گل رس و آهک در درزها می‌ریختند یا بند گل رس و آهک‌ بر آن می‌کشیدند.

در پوشش سقف سرداب و پایاب معمولاً از تاق ضربی، تاق رومی و تاق فیلپوش استفاده می‌کردند. در این روش براى پوشش سقف زيرزمين در قسمت زير تالار، از تاق ضربى و در قسمت زير حياط از تاق رومى استفاده می‌شد. در بخش زیر حیاط، بعد از ایجاد تویزه (قوس پیش‌ساخته) به‌عنوان قالب، سقف رومی زده می‌شد و مابین فضای زیر تالار و حیاط این فن تغییر می‌کرد. این روش پیاده‌سازی در خانه‌ی مهدی رسولیان یزد دیده می‌شود.

در پوشش سقف سرداب‌‌ها و پایاب‌های هشت‌ضلعی، تاق فیلپوش و گردچین به کار گرفته می‌شد. سقف سرداب‌ها و پایاب‌ها اغلب با آجر ساخته می‌شد. اگر هم خشت به کار می‌رفت، لایه‌ی زیرین با آجر پوشانده می‌‌شد. نیروهای وارده از سقف توسط دیوارها به زمین منتقل می‌گشت.

آراستن سردابه

 سردابه‌ها ساده و کم‌آرایه هستند. اغلب در آن‌ها تاقچه‌هایی دیده می‌شود که درون آن با آجر و گچ تزیین شده و زیبایی‌ چشم‌نوازی خلق شده است. تاقچه‌ها محلی برای قرارگیری وسایل و لوازم خانواده بود و ارتفاع کف آن از سطح زمین بر اساس قد بزرگ‌سالان تعیین می‌شد. همچنین، آن‌ها در کاهش وزن دیوارها و صرفه‌جویی در مصالح و هزینه نقش مهمی ایفا می‌کردند. تاقچه‌ها محلی برای تجلی هنر معماران سنتی بوده که شاهد صادق آن آرایه‌های به‌کار‌رفته در سرداب خانه‌ی تیمورتاش در تهران است.

دسترسی و ارتباطات سرداب

ورودى سرداب‌ها‌‌‌ اغلب در گوشه‌‌ی حیاط قرار داشت و راه دسترسی به آن از طریق پله‌های چرخان بود. در برخى سرداب‌ها پنجره‌های فوقانى و در برخى دیگر روزنه‌هایی در کف حیاط، نور را به داخل سرداب هدایت می‌کرد. در بعضى خانه‌ها، سرداب‌ها به یکدیگر متصل بود و خانواده‌هایی که با هم فامیل بودند، به وسیله‌ی این سرداب‌ها به خانه‌ی یکدیگر راه داشته‌اند.

شوادان

در خانه‌‌های قدیمی دزفول و شوشتر، فضایی به نام شوادان ساخته می‌شد. شوادان فضاى زیرزمینى خنکی در بناهاى سنتى این منطقه است. با توجه به جنس بسیار محکم خاک منطقه که از سنگ‌های دگرگون‌شده‌ی کنگلومرا است، شوادان‌ها فقط با کندن زمین و بدون ساخت دیوار و سقف ایجاد می‌شدند. شوادان دمایى حدود 25 درجه سانتی‌گراد داشت؛ درحالی‌که دماى خیابان‌های اطراف به 50 درجه سانتی‌‌گراد می‌رسید. می‌توان گفت شوادان‌ها بر اساس حجم و عمقشان خنکای متفاوت دارند و هرچقدر حجم و عمق آن‌ها بیشتر باشد، هواى خنک‌تر و پایدارترى دارند.

شوادان شامل اتاق یا اتاق‌هایی است که حدود 6 تا 7 متر پایین‌تر از سطح حیاط هستند. براى دسترسى به شوادان، پله‌‌هایی در قسمت ایوان، شاه‌نشین، اتاق‌ها یا حیاط ساخته می‌شد. با توجه به ویژگی‌های خاک در این مناطق، شوادان بدون مصالح بنایى است و تنها آن را با کندن زمین می‌ساختند. در بیشتر این شوادان‌ها تزییناتی وجود ندارد.

جایگاه سرداب در شیوه‌ی زندگی افراد

در پله‌های سرداب‌ها، محصولات غذایی را نگهداری می‌کردند تا در هوای گرم تابستان ماندگاری بیشتری داشته باشند. بر این اساس، پایاب فقط براى رسیدن به آب و برداشتن آن به کار گرفته نمی‌شد؛ بلکه از خنکى و رطوبت آن براى کارهای دیگر نیز استفاده می‌کردند.

هوایى که با عبور از سطح آب پایاب خنک می‌شد، از طریق کانال‌هایی به سرداب مجاور منتقل می‌گردید‌. این جریان هوا به همراه خنکى ناشى از فضاى سرداب در دل زمین، شرایط دل‌پذیر و مساعدى را براى زندگى خانواده در گرماى شدید و طاقت‌فرسای تابستان کویر فراهم می‌کرد.

پس از استراحت در سرداب، با تاریک‌شدن هوا و فضاى سرداب، افراد در حیاط، کنار پنجره‌های بالاى سرداب که باد خنکى از آن به سمت بیرون می‌وزید، مستقر می‌شدند. شب‌ها نیز برای استراحت به پشت‌بام‌ها می‌رفتند.

سرداب‌‌های تدفینی

برخی سرداب‌ها کارکرد قبرستان داشتند‌. این نوع سردابه‌ها بیرون از روستاها و شهرها ساخته می‌شدند. یکی از معروف‌ترین این سرداب‌ها، سردابه‌ی جاجرم است.

در سفرنامه‌ها آمده است که در شمال مقبره‌ی خواجه مهزیار، بنای ویرانه‌ی دیگری قرار داشت که از سنگ و ملات ساخته شده بود. این بنا از یک اتاق مربع‌شکل که دالان‌هایی آن را دربرگرفته بود، تشکیل می‌‌شد. کف اتاق با سوراخی به زیرزمینی راه داشت. این زیرزمین را سرداب می‌گفتند و تابستان‌ها که هوا گرم بود، مردم در آنجا زندگی می‌کردند. در این زیرزمین، تعداد زیادی جمجمه و استخوان اسکلت به چشم می‌خورد که در پارچه‌‌هایی پیچیده شده بودند. صحنه‌ی بسیار ترسناکی بود و مردم روستا می‌‌گفتند که این‌ها افرادی نظامی بوده‌اند که بر اثر ابتلا به وبا در گذشته‌اند.

سردابه‌‌های تدفینی در خراسان و در شهرهای جنوبی ایران همچون شوشتر وجود دارند. دیرینگی این‌گونه بناها به دوران ایران باستان می‌رسد. در روستای کلیدر خراسان، در بخش سر ولایت، سرداب‌‌های وجود دارد که متعلق به قرن هفتم هجری قمری است. کودکانی که قبل از یک سالگی از دنیا می‌رفتند، در این سردابه دفن می‌شدند. بعد از هر دفن، درِ سردابه بسته می‌شد.

گستردگی جغرافیایی سرداب‌ها تا کشور عراق نیز پیش رفته است. در شهر سامرا، سردابی وجود دارد که محل عبادت سه امام آخر شیعیان است که آن را سرداب مقدس می‌نامند.

پرسش‌های متداول درباره سرداب

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.