هنر سَرّاجی یا همان چرم‌دوزی یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که از جمله هنرهای اصیل کرمانشاه به شمار می‌رود. این هنر را می‌توان استفاده از چرم طبیعی برای تزیین و ساخت محصولات چرمی به واسطه‌ی روش‌های سنتی تعریف نمود.
وجه تسمیه‌ی هنر سراجی
در زبان عربی سَرج همان زین است. با توجه به اینکه هنرمندان در گذشته از هنر چرم‌دوزی بیشتر برای ساخت زین و افسار استفاده می‌کردند، این هنر به تدریج نام سراجی به خود گرفت. سپس، به زین‌سازان لقب سراج و به کارگاه تولید زین و کار زین‌سازی، لقب سراجی دادند.
در این رشته از صنایع دستی از چرم دَبّاغی‌شده استفاده می‌کنند. برخی از هنرمندان عقیده دارند که محصولات تهیه‌شده توسط این چرم شامل انواع وسایل چرمی به جز کفش است. با این وجود، عده‌ای دیگر کفش را نیز از محصولات هنر سراجی می‌دانند. این هنر به جهت شیوه‌ی زندگی مردم در گذشته و استفاده از حیواناتی نظیر اسب، قاطر و شتر برای جابجایی وسایل مختلف از رونق بالایی برخوردار بوده است.
تاریخ استفاده از چرم برای هنر سراجی
در گذشته‌های دور، انسان‌های اولیه پس از شکار حیوانات، پوست آنها را برای پوشاندن بدن خود از سرما استفاده می‌کردند. با این وجود، به دلیل تر و نمناک بودن پوست در صورت رها شدن آن در مقابل گرما به تدریج این پوست فاسد، متعفن و پاره پاره می‌شد و پشم آنها به زمین می‌ریخت. علاوه بر آن، این پوست ضمن خشک شدن انعطاف خود را از دست می‌داد و تبدیل به تخته چرمی سخت و شکننده می‌شد و برای تهیه‌ی لباس مناسب نبود.
پس از گذشت چندین سال از زندگی بشر، او توانست دانش استفاده از پوست را کشف کند. در واقع، او با هنری به نام دباغی پروتئین پوست را تثبیت و آن را به ماده‌ای با بافت نرم به نام چرم مبدل کرد. بدین منظور، استفاده از دوده، عصاره‌های چوب و برگ درختان، روغن حیوانی، روغن ماهی و نمک (زاج سفید) متداول بود. در نهایت، پس از تهیه‌ی چرم با استفاده از دباغی و سایر مراحل تهیه‌ی چرم هنرمندان به تهیه‌ی اشیای چرمی مختلفی پرداختند. بعدها هنر دوخت اشیای چرمی نام چرم‌دوزی یا هنر سراجی به خود گرفت.
در کشورمان، تاریخ دقیق پیدایش صنعت چرم مشخص نیست، اما تحقیقات و مطالعات باستان‌شناسی حاکی از آنند که این صنعت مربوط به ۱۵۰۰ پیش از میلاد است. در واقع، در این برهه از تاریخ مردم ایران پوست و چرم را به عنوان پوشش استفاده می‌کردند. «ایگورد یاکوتف» محقق روسی در این رابطه چنین نوشته است:
«مردم ثروتمند از پوست‌های گران‌بهایی همچون پوست یوزپلنگ و افراد بی‌بضاعت از پوست گوسفند استفاده می‌کردند.»
علاوه بر آن، ایرانیان از حدود ۵۵۰ پیش از میلاد لباس و زره خود را از چرم و چوب تهیه می‌کردند. شواهد نشان می‌دهند که پوست‌های دباغی‌شده‌ی ایرانی کیفیت بالایی داشته‌اند و پس از ظهور اسلام در تمامی کشورهای اسلامی استفاده می‌شدند. در آن دوران، عمل دباغی در کشورمان معمولا با مواد گیاهی انجام می‌شد. سپس، به دلیل طولانی بودن مراحل کار دباغی، به تدریج از کیفیت چرم‌ها کاسته شد و دیگر پیشرفتی در این زمینه رخ نداد.
علی رغم آنچه ذکر شد، نقطه‌ی شروع صنعت چرم مدرن به سال ۱۹۳۰ میلادی مربوط می‌شود. بدین منظور، در کشورمان اولین کارخانه برای این صنعت در سال ۱۹۳۳ میلادی در شهر همدان و کارخانه‌ی بعدی در سال ۱۹۳۵ میلادی در شهر تبریز احداث شده است.
مختصری درباره‌ی هنر سراجی سنتی
دامداری از جمله مشاغلی است که از دیرباز رواج بسیاری داشته است. بنابراین، با وجود دامداران در نقاط مختلف کشور و جهان دام‌های زیادی پرورش می‌شدند و دسترسی به پوست این دام‌ها به راحتی میسر می‌شد. بنابراین، دباغان و سراجان بسیاری وجود داشتند که دباغان با آماده‌سازی پوست و تبدیل آن به چرم کار تهیه‌ی اشیای چرمی را به سراجان می‌سپردند.
سراجان نیز پس از تهیه‌ی اشیای چرمی نظیر زین، کمربند، جلد اسلحه، تابلو، قاب آینه، قلمدان و… آنها را در راسته‌بازار سراجان به فروش می‌رساندند. سپس، ساکنین شهر و روستا وسایل مورد نیاز خود را از این راسته تهیه می‌کردند.
امروزه، هنر سراجی بیشتر جنبه‌ی تزئینی به خود گرفته است و از آن برای تهیه‌ی اشیایی از قبیل کیف‌های زنانه، جلد موبایل، کمربند و نظایر آن استفاده می‌شود. این هنر در استان‌هایی نظیر خراسان، تهران، همدان و اردبیل رواج زیادی دارد و تولیدات چرمی در این استان‌ها کیفیت بالایی دارند.
مراحل ساخت چرم
بدیهی است که تهیه‌ی چرم به همین راحتی نبوده و در طی دوره‌ای طولانی به صورت تدریجی حاصل شده است. جالب توجه است که لوح‌ها و کتیبه‌های حاصله از دوره‌ی باستان حاوی مطالبی درباره‌ی روش ساخت چرم و مواد مورد‌استفاده در عمل‌آوری پوست هستند. در واقع، انسان‌های امروزی در راستای تهیه‌ی چرم از تجربیات گذشتگان استفاده کرده‌اند که در ادامه به شرح مراحل آن می‌پردازیم:
خیساندن
این مرحله مخصوص پوست‌های خشک است و برای پوست‌های تازه کارایی ندارد. بدین منظور، مطابق با ضخامت پوست خشک، آن را به مدت ۳ الی ۶ روز به منظور خیس و نرم‌شدن در آب نگهداری می‌کنند.
آهک‌زنی و لش‌گیری
این مرحله، مرحله‌ی چینش پوست‌های نرم‌شده در داخل خمره‌های سفالی و قرار دادن آهک مابین آنهاست. این خمره پس از پر شدن با آب به مدت ۴ الی ۶ روز دست‌نخورده باقی می‌ماند تا آهک به خوبی در پوست نفوذ کند. پس از این مدت، پشم‌ها و موهای پوست به آسانی از سطح آن کنده می‌شوند.
آرد جو کردن و تراش مجدد
این مرحله مشابه مرحله‌ی لش‌گیری است با این تفاوت که به جای آهک از آرد جو استفاده می‌شود. در نهایت با پر کردن خمره‌های حاوی پوست و آرد جو با آب به واسطه‌ی عمل تخمیر آرد جو، پوست متورم می‌شود. در نتیجه، این پوست آماده‌ی جذب بهتر مواد دباغی است.
پاشیدن نمک
در این مرحله پس از چیدن پوست‌ها در قدح‌های بزرگ بر روی آنها نمک می‌پاشند و ۳ الی ۴ روز منتظر می‌مانند تا پوست نمک را جذب کند.
دباغی
در این مرحله، چاله‌هایی با کف چوب و آجر غیرقابل نفوذ ایجاد می‌کنند و پوست را در این چاله‌ها قرار می‌دهند. سپس، پس از پاشیدن مازو (فرآورده‌ی گیاهی کروی‌شکل) بر روی آنها به مدت ۴ الی ۵ روز هر روز آنها را زیر و رو و لگدمال می‌کنند. بدین ترتیب، نفوذ مواد دباغی در آنها بهتر صورت می‌گیرد.
گفتنی است که مازوی استفاده‌شده در این مرحله در داخل سوراخی به وجود می‌آید که توسط حشرات در حال تخم‌گذاری بر روی شاخه‌های تازه‌ی بلوط ایجاد شده‌اند. این فرآورده از شیره‌ی درخت (صمغ) و ۵۰ الی ۷۰ درصد تانن حاصل می‌شود و مقدار تانن آن از سایر مواد دباغی بیشتر است.
کاشی‌کاری
پس از دباغی مرحله‌ی خشک کردن پوست‌ها در مقابل آفتاب فرا می‌رسد. این پوست‌ها را پس از خشک‌شدن بر روی میز پهن می‌کنند تا به صاف کردن سطح آنها بپردازند.
رنگ‌زنی
به منظور رنگ کردن پوست استفاده از موادی از قبیل گل‌ورز، گلرنگ، جوهرگلی و صابونِ سفید متداول است. پس از این مرحله با آویزان کردن پوست‌ها از میله‌های چوبی به خشک کردن آنها می‌پردازند.
صیقل‌زنی
در این مرحله پوست‌های دباغی شده را باز می‌کنند و آنها را با مهره صاف و صیقلی و براق می‌کنند تا به چرم مبدل شود. در این مرحله، استفاده از روغن می‌تواند لطافت و نرمی چرم را بیشتر کند.
اندازه‌گیری
در این مرحله به اندازه‌گیری مساحت چرم‌های تهیه‌شده می‌پردازند.
بسته‌بندی
چرم‌ها را پس از بسته‌بندی روانه‌ی بازار می‌کنند.
ابزارکار تولید وسایل چرمی با هنر سراجی
سراجان به منظور تولید وسایل چرمی به واسطه‌ی هنر سراجی از ابزارآلات مختلفی استفاده می‌کنند که تعدادی از آنها در زیر ذکر شده‌اند:
- گَزَن، کُنده، تخته و گیره، سوزن، دِرَفش، مُشته، چکش، سُنبه‌ی سوراخ‌کُن، مَنگَنه‌ی پَرچ‌کُن، گازانبُر، میز پاکوتاه، نخ‌های چرم‌دوزی، دستگاه دکمه‌زنی، کاغذ الگو، کاتر، خط‌کش تی یا رول، نخ‌های موم‌زده و نخ نایلونی، آستری، دستگاه برش، پرس، لویس، چرخ خیاطی و…
مراکز هنر سراجی در ایران
امروزه، چندین کارگاه برای هنر سراجی در شهرهای سقز و سنندج دایر شده‌اند که به تولید لوازم چرمی می‌پردازند. این لوازم شامل انواع کیف، ادوات مربوط به شکار، زین اسب و… هستند.
هنر سراجی یکی از آثار ناملموس کشورمان است
هنر سراجی به عنوان یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران به شمار می‌رود که در مطالعات گردشگری میراث فرهنگی به عنوان آثار ناملموس شناخته می‌شود. شما می‌توانید برای تهیه‌ی آثار این رشته از صنایع دستی به کارگاه‌های صنایع دستی موجود در سطح کشور مراجعه کنید. دستی بر ایران وبسایتی گردشگری است که ضمن معرفی صنایع دستی در وبسایت خود مقالاتی در زمینه‌ی گردشگری مسئولانه و گردشگری آگاهانه ارائه کرده است.
پرسش‌های متداول درباره هنر سراجی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
هنر سراجی سنتی چیست؟
این هنر توانایی استفاده از چرم طبیعی برای تزیین و ساخت انواع محصولات چرمی نظیر کیف، کمربند، زین و نظایر آن است.
رشته سراجی چه رشته‌ای است؟
رشته سراجی که با عنوان چرم دوزی نیز شناخته می‌شود از جمله رشته‌های آکادمیک است که شامل تمامی دست‌ساخته‌های لازم در زمینه‌ی چرم است. هنرجو در این رشته با تمامی دستگاه‌های مکانیکی و ابزار کار دستی سروکار دارد.
معرفی شغل سراجی برای دانشجویان رشته سراجی چگونه میسر است؟
دانشجویان می‌توانند از شاغلین هنر سراجی درباره‌ی آن سوال کنند. به طور کلی، این شغل به تولید انواع وسایل چرمی مربوط می‌شود. دانشجویان پس از دوره‌ی کارشناسی قادر به انتخاب گرایش‌هایی از قبیل سراجی کیف، سراجی کفش و… هستند.
آینده شغل سراجی چگونه است؟
شاغلین این رشته می‌توانند پس از افزایش تجربه و مهارت به تاسیس کارگاه‌های تولیدی پیشرفته در این زمینه بپردازند.
