هنر خاتم کاری از جمله روش‌های تزیین سطح اشیای چوبی به‌شمار می‌رود که با قراردادن مثلث‌های کوچک یا چندضلعی‌های منتظم در مجاورت یکدیگر، انجام می‌شود. جنس این مثلث‌ها یا چندضلعی‌ها ممکن است از چوب، فلز و یا حتی استخوان باشد. هرچه اندازه‌ی این اَشکال هندسی کوچکتر باشند، ظرافت کار نیز افزایش می‌یابد. در این مقاله، بیشتر با این هنر زیبا از صنایع دستی ایران آشنا خواهید شد.
ابزار مورد استفاده در هنر خاتم کاری
به طور کلی، در این صنایع دستی، ابزارآلات مختلفی به‌کار گرفته می‌شوند که این ابزارآلات در چهار دسته‌ی زیر قرار می‌گیرند:
- ابزارهای بُرنده، نظیر انواع اَره
- ابزارهای ساینده، مانند انواع رَنده، سوهان، سُمباده و مُغار
- انواع پِرِس، نظیر انواع گیره‌ها
- ابزارهای طراحی و کارگاهی
علاوه بر آن، ابزارآلات دیگری نیز در هنر مزبور استفاده می‌شوند که عبارتند از:
- انواع چوب، شامل آبنوس، عناب، نارنج، گردو و…
- فلزهای برنج، آلومینیوم، نقره و برنز
- استخوان حیوانات مختلف، نظیر استخوان شتر، الاغ، اسب و…
- سریش، لاک و چسب برای چسباندن و تثبیت قطعات به سطح کار
مراحل تولید آثار هنری خاتم کاری شده
در نهایت، با استفاده از ابزارآلات فوق، مراحل خاتم کاری انجام می‌شود که در کل شامل دو مرحله‌ی زیر است:
مرحله خاتم سازی
در این مرحله، عملیاتی نظیر طراحی خاتم، تهیه‌ی مواد و مصالح، بُرش مواد اولیه و ایجاد گُل انجام می‌شود. سپس، با چسباندن گل‌ها به یکدیگر «قامه» حاصل می‌شود که در مرحله بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای ساخت «کوچکترین واحد هندسی» یا قامه، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آنها، ۴۰۰ مثلث استفاده می‌شود.
روش کار در مرحله‌ی موردنظر بدین‌صورت است که موادی نظیر چوب، استخوان یا فلز به‌شکل منشورهایی با قاعده‌ی مثلث‌شکل، برش داده می‌شوند. سپس، این مثلث‌های واحد به‌گونه‌ای کنار هم قرار می‌گیرند که برش عرضیِ آنها اَشکالِ هندسیِ منظمی داشته باشند.
سپس، این قطعات با چسب مخصوص (سریش) با نظم خاصی بر روی ورقه‌ی نازک چوبی قرار می‌گیرند.
در مرحله‌ی بعد، پس از خشک شدن ورقه‌های چوبی، از آنها برای تزیین اشیای چوبی بهره می‌گیرند. از اشیای چوبی مختلفی که به این روش تزیین می‌شوند، می‌توان جعبه‌های چوبی را نام برد.
مرحله خاتم کاری
انجام عملیاتی نظیر طراحیِ زیرسازی، چسباندن لایه‌های خاتم بر روی اشیای موردنظر و پرداخت و جلا کاریِ قطعه‌ی خاتم، در این مرحله قرار می‌گیرند.
دیرینگی پیدایش این هنر و تحولات آن در دوره مغول
نوعی از این هنر به نام «خاتم ساده» در قرون اولیه‌ی اسلامی در کشورمان رواج داشت که امروزه با عنوان «خاتم مربع» شهرت دارد. در این نوع خاتم کاری، به‌جای مثلث از اَشکال دیگری نظیر مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی برای تزیین سطحِ وسایل چوبی استفاده می‌شد.
صنایع دستی مزبور قرن‌ها پس از ظهور هنر خاتم کاریِ امروزی نیز رواج داشت. در زیر به ذکر چند نمونه از شواهد موجود می‌پردازیم:
- مسجد جامع عتیق شیراز: در این مسجد از خاتم مربع، برای تزیین درهای چوبی استفاده شده است.
- مقبره امیر سمرقند: در این مقبره یک جفت درب چوبی مشاهده می‌شد که هم اکنون آن را به «موزه آرمیتاژ روسیه» انتقال داده‌اند. این درب چوبی متعلق به قرن پانزدهم میلادی است که برای تزیین آن از هنر خاتم کاری، هنر معرق و… استفاده شده است.
علاوه بر آن، مطابق با شواهد موجود می‌توان اظهار نمود که هنر خاتم کاریِ امروزی در دوره ایلخانیان (سیطره‌ی مغول بر ایران) به‌وجود آمده است. در ابتدای کار، هنرمندان ایرانی نوعی از این هنر را به نام «خاتم کاری چینی» فرا گرفتند. بدین ترتیب، آنها با قرار دادن قطعلت کوچک مثلث‌شکل به رنگ سیاه و سفید در مجاورت هم، به تزیین اشیای چوبی می‌پرداختند.
در سال‌های بعد، این هنرمندان با به‌کارگیری قطعاتی به رنگ‌های قرمز، سبز و زرد، تحولی در این صنایع دستی ایجاد کردند. آنها همچنین برخلاف هنرمندان چینی که از قطعات مثلث‌شکلی از جنس روی و برنج استفاده می‌کردند، قطعاتی از جنس برنز را به‌کار بستند.
علاوه بر آن، استفاده از طرح‌های هندسی مختلفی نظیر پنج‌ضلعی، هشت‌ضلعی و ده‌ضلعی، از عمده تفاوت‌های این هنر ایرانی با خاتم کاری چینی بود. البته، هنرمندان چینی نیز در آن دوران از اَشکال هندسی مختلفی نظیر مربع، مستطیل و شش‌ضلعی استفاده می‌کردند.
صنایع دستی مزبور در طی دوره‌های بعد و در دوره تیموری نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت. اهمیت این موضوع به اندازه‌ای بود که تیمور لنگ، پادشاه گورکانی، از هنرمندان این رشته درخواست کرد که درهای «قصر دلگشا» را با استفاده از هنر خاتم کاری تزیین کنند.
شایان ذکر است که سلاطین مغول با عنایتی که به این صنایع دستی داشتند، پس از مرگ تیمور لنگ، مزار او را با استفاده از صندوقچه‌ی خاتم، تزیین کردند.
هنر خاتم کاری در دوره صفوی و پس از آن
پس از دوره تیموری، عصر صفوی به دوران طلایی هنرِ مزبور در ایران تبدیل شد و در دوره‌ی شاه عباس صفوی به اوج خود رسید. این هنر در دوره صفوی بیشتر در شهرهای جنوبی کشور نظیر شیراز، اصفهان و کرمان دیده می‌شد. آثار برجای‌مانده از این دوره، نمایانگر استفاده از هنر مزبور به دو شیوه‌ی زیر است:
هنر خاتم کاری به تقلید از هنرمندان دوره ایلخانی
قطعات استفاده شده در این روش، شامل مربع، مستطیل و متوازی‌الاضلاع بودند.
هنر ابداعی در دوره صفوی
در این شیوه که به «گُل‌بندی» شهرت داشت، منشورهایی با قاعده‌ی مثلث‌شکل، از پهلو به یکدیگر اتصال می‌یافتند تا گُل و سپس قامه پدید آید. علاوه بر آن، از خصوصیات صنایع دستی ابداعیِ دوره صفوی می‌توان به استفاده از فلزات مختلف با رنگ‌های سبز و قرمز اشاره کرد.
پس از آن، در دوره زندیه استفاده از قطعات پنج‌ضلعی و ده‌ضلعی به‌شیوه‌ای مخصوص در تزیین اشیا رواج یافت که به نام «خاتم گره» شهرت داشت. در واقع، استفاده از گره از خصوصیات بارز هنر خاتم کاری در دوره زندیه به‌شمار می‌رود.
صنایع دستی مزبور در دوره قاجار به‌دلیل استفاده از آسترهای کاغذی به‌جای چوب، مفتول‌های ساییده‌نشده و گِرد، استفاده از استخوان به‌جای عاج و… افول کرد. البته، در این دوره، از هنر «خاتم نیمه‌معرق» نیز استفاده می‌شد که نقطه‌ی آغازین تلفیق این هنر با معرق‌کاری محسوب می‌شود.
بعد از دوره قاجار و در دوره پهلوی، استفاده از رنگ‌های شیمیایی به‌جای رنگ‌های طبیعی، ضربه محکمی به اصالت این صنایع دستی وارد کرد. علاوه بر آن، کیفیت مواد اولیه‌ی مورد استفاده برای صنایع دستی مزبور در دوره پهلوی کاهش یافت که مطلوب نبود.
با این وجود، در دوره‌ی مزبور آثار ارزشمندی پدید آمدند که برخی از آنها عبارتند از:
- تالارِ خاتمِ کاخ مرمر
- تالار خاتمِ مجلس شورا
- میز خاتمِ نیم‌گرد، اهدایی به رئیس‌جمهور وقت آمریکا، آیزنهاور
- میز اهدایی به ملکه الیزابت
- صندوق خاتمِ بارگاه حضرت زینب در سوریه
- صندوق قبر حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری و…
هنر خاتم کاری را در کارگاه‌های صنایع دستی جستجو کنید
هنر خاتم کاری در کارگاه‌های صنایع دستی ایران در دسترس قرار دارد. دستی بر ایران از شما دعوت می‌کند با استفاده از تورهای داخلی و یا به‌طور شخصی، از این کارگاه‌ها بازدید و خرید نمایید. شما می‌توانید با توجه به اصول گردشگری مسئولانه، با خرید این تولیدات نقش مهمی در حفظ و احیای آن ایفا کنید.
پرسش‌های متداول درباره هنر خاتم کاری
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
هنر خاتم کاری چیست؟
هنر خاتم‌کاری زیرمجموعه صنایع دستی ایران است که از چینش موزائیکی چندضلعی‌های بسیار کوچک رنگین و منظمی از جنس چوب، فلز یا استخوان پدید می‌آید. هرچه اندازه‌ی این اشکال هندسی کوچکتر باشد، طرح محصول نهایی ظرافت بیشتری خواهد داشت.
قدمت خاتم کاری به چه زمانی برمی‌گردد؟
دیرینگی استفاده از این هنر چندان مشخص نیست. برخی ابداع آن را در عصر ایلخانیان می‌دانند؛ یعنی بیش از ۸ قرن پیش. اما شواهدی از کاربرد این هنر در دوره‌های قدیمی‌تر نیز دیده شده است.
ابزارهای خاتم کاری کدام‌اند؟
ابزار برش، مانند اره؛ ابزارهای سایش، مانند رنده، سوهان، سُمباده و مُغار؛ دستگاه پرِس و انواع گیره؛ انواع چوب شامل آبنوس، عناب، نارنج و گردو؛ فلزهای برنج، آلومینیوم، نقره یا برنز؛ استخوان حیوانات مختلف نظیر شتر، الاغ یا اسب؛ سریش، لاک و چسب، برای مراحل پایانی کار.
کاربرد خاتم کاری در ساخت چه وسایلی رایج است؟
استفاده از این هنر دستی اصیل در ساخت انواع ظروف دکوری، جعبه‌ها، صندوق‌ها و قاب‌های گوناگون متداول است.
با سلام،وقتتونبخیر
آخرین عکس،اسمش چی هست؟جعبه؟یا اصلا چه کاربردی دارد؟