مسجد کبود تبریز، جلوه ای از معماری قراقویونلوها

شاهکارهای منحصر به فردی از معماری دوره قراقویونلو در کشور ایران وجود دارد. این آثار شاخص و برجسته در نقاط مختلف ایران پراکنده شده اند. تبریز به عنوان یکی از اصلی ترین خواستگاه های این شیوه معماری، نماینده شاخص این سبک از معماری در ایران است و مسجد کبود تبریز بارزترین جلوه معماری تیموری و از جذاب‌ترین جاهای دیدنی تبریز می باشد.

وجه تسمیه مسجد کبود تبریز

مسجد کبود (به ترکی آذربایجانی: Göy Məscid- گوی مچید) یا مسجد جهانشاه از مسجدهای تاریخی تبریز است. گوی در زبان محلی ترکی آذری به معنی آبی و مچید به معنای مسجد است.

يکی از شاهکارهای معماری در ایران، مسجد کبود تبريز است از این رو در كتاب های تاریخی، این بنای با شكوه را «عمارت مظفریه» نیز خوانده اند. بر سردر عمارت این جمله دیده می شود: «العماره المبارکه المظفریه». همین جمله کفایت می کند که نام دیگر مسجد کبود، عمارت مظفریه باشد.

کاشی کاری های سردر بسيار بلند مسجد کبود و ویژگی های معماری این بنا، توجه اکثر سياحان و باستان شناسان را در طول تاریخ به خود جلب کرده است.

تاریخچه ساخت و مرمت این بنا

بانی مسجد کبود، ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف از امرای قراقویونلو بود. اما نظارت بر ساخت مسجد تحت نظر همسرش جان بيگم خاتون و يا به عقيده برخی از مورخين دخترش صالحه انجام شده است.

این بنا به طور کامل در دوران حکمرانی قراقویونلوها در 1400 میلادی (حدود 600 سال پیش) ساخته شده است. از سوی دیگر تنوع، ظرافت و رنگ لاجوردی (آبی ایرانی) در کاشی‌ کاری‌های معرق آن باعث شده است که به «فیروزه اسلام» شهرت یابد. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.

مسجد کبود تبریز بعد از زلزله سال 1779 میلادی تخریب و مجددا بازسازی شد. همچنین در سال 1966 میلادی نیز توسط استاد رضا معماران مرمت و بازسازی شد.

در اکثر منابع و سفرنامه ها، مدت ساخت مسجد کبود را 30 سال دانسته اند. گنبد این مسجد یکی از بزرگترین ساخته‌های آجری معماران اسلامی قرن 15 میلادی است.

ویژگی های معماری مسجد کبود تبریز

سبک آذری سومین مکتب معماری سنتی ایران پس از اسلام است. شروع این سبک با استقرار هلاکوخان در مراغه شروع می شود و با روی کار آمدن صفویان نیز پایان می گیرد.

این سبک از لحاظ تاریخی و معماری به دو بخش مجزا تقسیم می گردد:

1. دوره اول حکومت ایلخانان به پایتختی مراغه است که از اواسط قرن 13 میلادی شروع می شود و تا دهه آخر قرن 14 میلادی و یورش تیمور به ایران ادامه می یابد.
2. دوره دوم شامل حکومت تیموریان و به پایتختی سمرقند است. مسجد کبود تبریز متعلق به این دوره است. معماری این دوره تفاوت اندکی با معماری ایلخانی دارد ولی از آن کامل تر است.

از ویژگی‌های معماری قراقویونلوها می‌توان به ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبدخانه، ایجاد سطوح ناصاف در بنا و استفاده از تزئینات کاشی معرق اشاره نمود.

کاشی‌کاری، طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های مسجد کبود که دارای تزیینات خاص هستند، نشان دهنده معماری این دوره می باشند. با استفاده از مقرنس، نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز، جلوه‌‌های بی‌نظیری از معماری این دوره به نمایش گذاشته شده اند.

بطور کلی ویژگی‌های معماری به سبک آذری را می‌توان این گونه برشمرد:

1. استفاده از چفد کلیل آذری در طاق
2. استفاده از چفد پنج و هفت، چمانه، شبدری
3. گنبد سازی به صورت دو پوسته گسسته و دو پوسته پیوسته
4. کاشی کاری، گره سازی درهم، گچبری و مقرنس کاری

سایر ویژگی های مسجد کبود تبریز

عظمت مسجد کبود به علت ملحقات زياد آن از قبيل عمارت مظفريه، خانقاه، صحن و عبادتگاه های درونی، کتابخانه، قرائت خانه و حوضخانه قابل تحسین است. علاوه بر این، قرار گرفتن اين بنا در قلب شهر تبريز و در جوار جاده ابريشم بر مرکزيت و اهميت آن افزوده است.

در قسمتی از سقف مسجد کبود، طلا و لاجورد با يکديگر ترکیب شده است. این هنر در نوع خود بی نظير است. در داخل مسجد و در قسمت شبستان کوچک، سردابی دیده می شود که در آن جای دو آرامگاه مشخص است. به احتمال زیاد این دو آرامگاه از آن جهانشاه و همسرش است.

سنگهای ساختمانی نادری در این عمارت به كا ررفته است. از بقایای مسجد مشخص است كه آجرها با گچ بند كشی شده اند. صحن مربع شكل بوده و حوضی برای وضو دارد. شبستان های اطراف برای درس خواندن طلاب تعبیه شده است. همچنین بعضا پناهگاه مستمندان بوده است.

در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده است كه محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شكل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن از یکدیگر، 12 متر است كه بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شكل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، اما ریخته است.

تقسیم وزن گنبد بر روی پایه‌های متعدد آن یکی از ظریف ترین نمونه های معماری را در زمان خود به وجود آورده است.

در مجموعه مسجد کبود تبریز از تصاویر رنگی به جای متن های طولانی استفاده شده است که در زمان خود، شیوه جدیدی برای تسهیل درک مخاطب محسوب می شده است.

همچنین کاشی کاری محراب این مسجد هم با مقرنس‌های زیبای معرق پوش و طرح‌های اسلیمی‌ و کاشیکاری‌هایی فیروزه‌ای، ‌لاجوردی، سفید و طلایی یکی از بخش هایی است که حتما باید از نزدیک دید.

در ساخت بنای عظيم مسجد کبود از مهندسان زیادی استفاده شده است. معماری عمارتی با این عظمت به همراه شبستان گنبدوار و حجرات جانبی نشان دهنده حضور سازندگانی آشنا به هندسه، هنر و رياضی است.

استاد حسين نخجوانی از محققان تاريخ کهن آذربايجان معتقد است، در دو بخش ورودی مسجد کبود تبریز، ظريف ترين و پرکارترين نوع کاشی معرق در جهان وجود دارد. عرض خطوط سفيد گل ها از دو تا سه ميلی متر متغیر است و در قسمت وسط کلام، قال الله تعالی در متن آبی و به خط کوفی معرق کاری شده است.

چرا باید از این بنا بازدید کرد؟

به غیر از مسجد کبود تبریز، فقط سه مسجد دیگر در دنیا وجود دارند که آبی لاجوردی در ساخت آن ها به کار رفته است. مسجد کبود در تبریز تنها مسجد کبود موجود در دنیا است که 80 درصد از تزئینات آن با آبی لاجوردی انجام شده است. همچنین ظرافت ها و هماهنگی ساختاری آن نیز بر زیبایی بنا افزوده است.

مسجد کبود در تبریز ویژگی های منحصر به فردی دارد که باید از نزدیک ببینید. بهترین زمان بازدید از مسجد کبود در روشنایی روز و هنگام تابش نور آفتاب به داخل مسجد و تماشای رنگ های دل انگیز و منحصر بفرد آن است.

بازدید از مقبره های جهان شاه و همسرش جان بیگم خاتون را از دست ندهید. ممکن است برخی از بازدید کنندگان متوجه آن نشوند.

مسجد کبود تبریز کجاست؟

مسجد کبود در خیابان امام خمینی تبریز و در نزدیکی میدان ساعت قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره مسجد کبود تبریز

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.