سرگرمی های قدیمی و بازی های سنتی ایران

هنگامی که به بررسی بازی های سنتی ایران می پردازیم، متوجه غنای این بعد از فرهنگ ایرانی می شویم. در نقاط مختلف ایران، پدران و مادران ما بازی ها و سرگرمی های قدیمی منطقه خود را به ما معرفی می کنند و به آن می بالند. این بازی های سنتی، مهارت های زندگی را به فرزندان آنها آموزش داده است و فرهنگ قدیمی شان را به آنها منتقل نموده است.

به گفته روانشناسان، بازی ها ابزارهایی برای لذت بخشی هستند و موجد تحول هایی در زندگی ها می گردند. نیاز به بازی کردن در بشر از نیاز به مصرف انرژی اضافی درون او سرچشمه می گیرد. بازی ها در زمره نیازهای اجتماعی ای محسوب می شوند که گرایش ها و رفتارهای اجتماعی را درونی می سازند و قانون و نظم را در بازیکنان نهادینه می کنند و مهارت های ضروری را به آنها می آموزند.

بازی های سنتی ایران در هر مکانی که انجام شوند، در واقع بازتابی از تمایل ها، نیازها و خواسته های بازیکنان می باشند. بنابراین، بازی ها از نیازهای عمومی و مشترک در قبیله ها، روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ نشأت می گیرند.

در کشور باستانی وسیعی مانند ایران با کلیه فرهنگ ها و اقلیم های متنوع، انواع بسیاری از بازی ها و سرگرمی های قدیمی و جود دارند که به طور معمول به ساکنان خود حیات و سرزندگی می بخشند. تاریخچه و چگونگی بازی ها ثبت نشده اند. تنها به واسطه کندوکاو در کتاب های قدیمی و باستانی، می توان رد برخی از آنها را گرفت.

عامل های مختلفی در بازی ها دخیل بوده اند که از آن جمله می توان به نوع، رده سنی، گستره، جنسیت، تعداد بازیکنان، مکان، زمان، نقش ها، ابزار و …. اشاره کرد. بعضی از بازی ها با اندکی تفاوت یا اسم های مختلف در بسیاری از قسمت های ایران انجام می شدند که بررسی عمیق آنها می تواند چشمان ما را نسبت به نیازهای محلی یا ملی حیاتی ایرانیان بگشاید.

گذشته و حال بازی های سنتی ایران

به عنوان مثال، در ایران باستان، در خانواده های متمول والدین معمولا به فرزندانشان اسب سواری، تیراندازی و چوگان می آموختند. مدرن سازی و صنعتی سازی تحولات عمیقی را در زندگی های مردم سراسر دنیا به وجود آورده است. ایران از این تحولات مستثنی نیست. فن آوری های جدید، فعالیت های روزمره زمان بر، تغییر شکل برخی از بازی ها به ورزش های بین المللی، قاعده های بین المللی بشر امروزی و غیره همگی بازی ها و سرگرمی های سنتی را کنار زده اند.

مردم نیز تفریح های مربوط به دشت های وسیع، جنگل های مهیب، کوهستان های مرتفع و ساحل های ماسه ای را ترک گفته به درون شهرهای بزرگ خزیده اند. بنابراین، تجربه نمودن موقعیت دشوار و کسب کردن مهارت های لازم دیگر برای انسان ها حائز اهمیت نیستند.

بازی های جدید جای بازی ها و سرگرمی های قدیمی را گرفته اند. آیا این بازی های جدید می توانند تاثیرهای مثبتی بر جنبه های فکری، روانشناختی و جسمی زندگی های بشر بگذارند؟ هدف های مختلف به بازی های متفاوتی در ایران انجامیده اند. در اینجا به دسته بندی این بازی ها می پردازیم:

انواع بازی ها و سرگرمی های قدیمی

1. “بازیهای ورزشی” که مستلزم مهارت ها و حرکت های بدنی هستند؛
2. “بازیهای نمایشی” که مستلزم مهارت های (نیمه حرفه ای پایین تر از سطح بازی های نمایشی جدی می باشند و در مهمانی ها، جشن ها، گرامیداشت ها و موقعیت های مشابه انجام می شوند؛ و
3. “بازیهای تفریحی” که هدف هایی مانند سرگرمی را مد نظر دارند.

برای تعیین نوبت جهت آغاز بازی، روش های بسیاری در بخش های مختلف ایران وجود داشته است. برای یار گیری در یک گروه یا دسته نیز روش های متعددی در بخش های مختلف ایران اخذ می شده است. بنابراین، اگر برخی از روال های شروع و انجام بازی ها را بدانید و بیاموزید، در تصور نمودن جو بازی ها در ایران به شما کمک خواهد شد. در اینجا به ذکر برخی از آنها می پردازیم:

نمونه هایی از بازی های سنتی در ایران

نمونه های زیر صرفا جهت آشنایی با انواع فعالیت ها، بازی ها یا سرگرمی های قدیمی ایرانی ارائه می شوند:

• شماره 1) جهت تعیین نوبت:

{خدایا زمین} – استان بوشهر ، جنوب غربی ایران .

یکی از دو استاد نام “خدا” را انتخاب می کند و دیگری “زمین“ را. سپس یکی از آن دو، توپ را به فاصله ای نه چندان دور پرتاب می کند. بعدا، با گذاشتن تکه چوبی بر روی زمین، برداشتن آن و دوباره به روی زمین گذاشتنش این کار را چندین مرتبه به حالت اندازه گیری تکرار می کند. در حال انجام این عمل، هر مرتبه که چوب را به موقعیت بعدی منتقل می سازد، در حالت دعا می گوید: اول خدا، دوم زمین، اول خدا، دوم زمین …. و همه بازیگران نظاره گر این صحنه هستند. اگر تیمی که واژه “خدا” را برگزیده است به هنگام بیان این واژه چوب را به تماس با توپ برساند، آغاز گر بازی خواهد بود.

• شماره 2) جهت یار گیری:

{خورشید یا ماه} – استان خراسان ، شمال شرقی ایران .

دو نفر با عنوان خان انتخاب می شوند تا با پاسخ گفتن به پرسش های بازیکنان یار گیری نمایند. هر دو بازیکنی که سوال خواهند کرد، پیشاپیش واژه ”خورشید“ یا ”ماه“ را انتخاب کرده اند. بازیکنان به صورت جفتی نزد خان ها می روند و جداگانه از آنها می پرسند: ماه می خواهید یا خورشید؟ اگر خانی به هریک از بازیکنان پاسخ صحیح بدهد، آن بازیکن به گروه او خواهد پیوست.

• شماره 3) بازی های ورزشی:

{آشیرما ( به معنای ” چپش کن”)} – استان آذربایجان ، شمال غربی ایران :

کشتی گیران در حالی که طبل های بزرگی نواخته می شوند و مردم نظاره گر هستند، در فضای باز مشغول گرم کردن خودشان می شوند. سپس، یک داور که خود مدت مدیدی کشتی گیر بوده است، کمربندهای هر دو کشتی گیر را بررسی می کند که ببیند آیا به محکمی بسته شده اند یا خیر. کشتی گیری که بتواند کمربند حریف را بگیرد، او را از زمین بلند کند و بر زمین بکوبد، برنده بازی خواهد بود.

• شماره 4) بازی های نمایشی:

{ذکر خنجر ( به معنای ستایش خنجر)} – استان گلستان ، شمال ایران .

دو گروه در مقابل یکدیگر صف می کشند و رهبر گروه بین دو صف می ایستد. رهبر شروع به خواندن ترانه های مذهبی گونه ستایشی می کند تا شور رقصندگان را برانگیزد. دیگران نیز در حالی که همان ترانه را می خوانند و با او به حرکت در می آیند، همراهی اش می نمایند. حرکت ها به تدریج سریعتر می شوند. لحظه اوج زمانی فرا می رسد که رقصندگان با شور فزاینده به حرکت در می آیند، در مرکز دایره ای که ساخته اند به هم می رسند و خنجری به نشانه چالشی شجاعانه بلند می کنند. بازی در سه مرحله انجام می شود که هر مرحله ترانه ها و حرکت های خاص خود را دارد.

توجه : تمامی بازی های نمایشی، مذهبی نیستند و بازیکنان آنها فقط مردان نیستند. تعداد زیادی از بازی ها شاد هستند و به وسیله هر دو جنس (مذکر و مونث) انجام می شوند.

• شماره 5) بازی های تفریحی :

{گل گل} – سیستان و بلوچستان ، جنوب شرقی ایران .

دو نفر انتخاب می شوند که هر کدام سر دسته یک گروه پنج نفری هستند. برای انجام بازی، به هر گروه یک قطعه زمین با مسافت مشخصی اختصاص داده میشود. سردسته ها بدون این که طرف مقابل شان متوجه شود ، نام گلی را انتخاب می کنند. سپس، از اعضای هر دو تیم به نوبت و جداگانه می پرسند: گل، گل، از گلها چه گل؟ بازیکم هایی که از آنها سوال می شود، باید نام های گل های مختلفی را حدس بزنند. سردسته ها نیز می توانند آنها را در رسیدن به پاسخ صحیح راهنمایی کنند. برنده بازی گروهی خواهد بود که عضو آن بتواند پاسخ درست را بیابد. اعضای گروه بازنده باید اعضای گروه برنده را در تمامی مسافت معین شده کول بگیرند و راه ببرند.

تنوع بسیار این بعد از فرهنگ ایرانی

به طور کلی، می توان از بازی های سنتی ایران حدود 2500 مورد ثبت شده اند. حداقل صدها مورد از آنها با نام های مختلف تکرار نشده اند. ابتدا ممکن است که این بازی ها و سرگرمی های قدیمی به نظر ساده و معمولی برسند، اما اگر کسی علاقمند باشد که فرهنگ ایرانیان را به واسطه بازی های آنان مورد بررسی قرار دهد، هریک از آنها می توانند بازتابی از یک گوشه از فرهنگ ایرانی باشند. شایان ذکر است که جنبه های فرهنگی، اجتماعی، اقلیمی، تاریخی، جغرافیایی و بسیاری از جنبه های دیگر هر مکانی عامل های تعیین کننده بازی هایی هستند که در آن مکان ها انجام می شوند.

توضیح: نوشته حاضر خلاصه ای از کتاب “راهنمای بازیهای ایران” بود که خواندن آن را به همگان توصیه می کنیم!