گنبد علویان همدان بنایی سلجوقی است. این گنبد را خاندان علویان (پیروان حضرت علی) در چهارباغی به همین نام، در مجاورت میدان امامزاده عبدالله بنا کردند. در گذشته از این بنا به‌عنوان مسجد استفاده می‌شد؛ اما پس از سالها، سردابی در زیرزمین آن ایجاد کردند و به این ترتیب به مقبرهی علویان تبدیل شد. گنبد علویان ثبت ملی شده است و هم‌اکنون یکی از جاهای دیدنی همدان به حساب می‌آید.
وجه تسمیهی گنبد علویان همدان
نامگذاری این بنا به دو دلیل بوده است:
- در گذشته، بالای ساختمان بنا گنبدی قرار داشت که در طول زمان بر اثر تخریب از میان رفت.
- در این بنا دو تن از دوستداران حضرت علی(ع) مدفون هستند که ارادت مردم به آنها باعث شده است که این بنا را بهنام خاندان علوی نامگذاری کنند.
دیرینگی احداث بنا
با بررسی ویژگی‌های فنی گنبد علویان، به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری ایران، مشخص می‌شود که ساختمان آن در اواخر دوره‌ی سلجوقیان بنا شده است. بنابراین، دیرینگی ساخت آن به قرن دوازدهم میلادی برمی‌گردد. خاقان، یکی از شاعران قصیده‌سرای همان قرن، در شعر خود از این گنبد با عنوان گنبد سبز یاد می‌کند. در فرهنگ عامیانهی مردم استان همدان نیز این نام مشاهده می‌شود.
تحقیقات باستان‌شناسی صورت‌گرفته روی گنبد سبز، حاکی از آن است که بنای آن ازجمله بناهای سلجوقی تکامل‌یافته یا بهاصطلاح مغولی است. جالب توجه است که بهدلیل ویژگی‌های منحصربهفرد کالبدی و ظرافت و تزیینات استثنایی گنبد سبز، محققان همواره به آن توجه نشان دادهاند.
در سال ۱۳۱۷ خورشیدی، ادارهی کل باستان‌شناسی این بنا را بازسازی کرد و برای آن پوششی از چوب و شیروانی در نظر گرفت. سپس، وظیفهی نگهداری از آن به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایعدستی محول شد. این سازمان در طول سال‌های متمادی، بنای گنبد سبز را چندین بار بازسازی کرده است.
معرفی قسمت‌های مختلف گنبد علویان و بررسی سبک معماری آن
این گنبد بنایی مکعبیشکل به ابعاد ۵.۱۱ × ۵.۱۲ × ۸.۱۲ متر است که چهار جرز ستونمانند به ارتفاع ۵.۹ متر دارد. این جرزها مشابه برج‌هایی هستند که در چهار گوشهی گنبد تعبیه شده‌اند و قطر هرکدام از آنها نزدیک دو متر است. وجود پنج تاق‌نمای فرورفته و مثلثیشکل به ارتفاعِ ۸ متر و عرضِ ۱ متر و عمقِ ۰.۵ متر از جهت مقطع، جرزها را بهشکل نیمی از ستارهی هشت‌پر نمایان می‌سازد.
افزون بر آن، در ضلع شمالی بنا، تاق‌نمایی جناغی وجود دارد که ارتفاع آن ۱۰ و عرض آن ۵.۵ متر است. برای این طاق‌نما قابی مستطیل‌شکل بهصورت برجسته تعبیه کرده‌اند.
برخی از ویژگی‌های معماری این گنبد، نظیر گچبریها و آجرکاریها، مشابه ویژگی بناهای قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی، از قرون میانی دوره‌ی ایران پس از اسلام است. برای مثال، گنبد سبز از نظر شکل ظاهری به گنبد سرخ مراغه شباهت دارد. البته، برخی ویژگی‌های آن، از قبیل تزیینات غنی و متراکم و رازآلود ابعاد داخلی بنا، تا حدودی مشابه گنبد حیدریه قزوین است.
ورودی بنا
این ساختمان ورودیای با تاق جناغی به‌عرض ۶.۱ و ارتفاع ۴۰.۳ متر دارد که جلوه‌ی بسیار زیبایی به بنا بخشیده است. گچبری‌های لانهزنبوری بهصورت گل و بوته‌های درهمپیچیده در بالای این ورودی و نیز داخل کادری مستطیل‌شکل، نمای جذابی به وجود آورده‌اند. در حاشیه‌ی خارجی کادر مستطیل‌شکل، کتیبه‌ای از آیات قرآن به خط کوفی خودنمایی می‌کند.
افزون بر آن، نوعی گچبری مثلثی و ستارهایشکل در پیشانی تاق‌نما به چشم می‌خورد که جذابیت آن را بیشتر کرده است. همهی این تزیینات، ورودی بنا را بهنوعی جذاب کرده‌اند تا مشتاقانِ معماری ایرانی را بهسوی خود فرابخواند.
بنای گنبد سبز روی سکویی تعبیه شده است که برای دسترسی به ورودی آن باید از ۹ پله بالا بروید. پس از عبور از این ورودی به قسمت‌های مختلف بنا دسترسی خواهید یافت. در ادامه به معرفی این قسمت‌ها می‌پردازیم:
برج‌ها و تاق‌نماها
ساختمان گنبد علویان بهگونهای طراحی شده است که در حدفاصل تاق‌نما و برج‌های پیرامونی، دو سطح مستطیل‌شکل هم‌ارتفاع با ساختمان گنبد قرار گیرند. عرض این سطوح حدود ۸۰ سانتی‌متر است که با استفاده از تزیینات گچبری و دو سطح نیمدایرهی ایجادشده با آجرهای خفته و راسته، نمای جذابی به خود گرفته‌اند.
در اضلاع شرقی و غربی سطوح مستطیل‌شکل، دو تاق‌نما با عرض ۴ و ارتفاع ۵.۸ متر وجود دارد. داخل این تاق‌نماها تزییناتی بهصورت برجسته‌کاری‌های آجری با طرح‌های تودرتوی لوزی‌شکل مشاهده می‌شود. بالای تاق‌نماهای مدنظر، کتیبه‌ای به خط کوفی تعبیه شده که شامل آیاتی از قرآن است.
افزون بر آن، در ضلع شمال شرقی این ساختمان، برجی با راه‌پله‌ی کمعرض مشاهده می‌شود. دسترسی به بام ساختمان از طریق این راه‌پله امکان‌پذیر است.
شبستان
برای گنبد علویان شبستانی نیز ساخته شده است که ارتفاع آن از سطح زمین معادل ۲.۱ متر است. دسترسی به این شبستان بهواسطهی هفت پله میسر می‌شود. در هرکدام از کنج‌های شبستان دو تاقچه‌ی بلند وجود دارد.
در اضلاع غربی و شرقیِ فضای داخلی نیز دو تاق‌نما با تزیینات گچبری، بهصورت طرح‌های انبوه و بهشکلی بسیار زیبا تعبیه شده‌اند. محراب در ضلع جنوبی فضای شبستان قرار دارد. برای محراب نیز تزیینات گچبری کار شده است. جالب توجه است که روشنایی شبستان بهواسطهی نورگیرهای مرتفع موجود در مجاورت سقف تأمین می‌شود.
سرداب
سردابی در بخش زیرین ساختمان گنبد وجود دارد که دسترسی به آن از طریق راه‌پله‌ی غیرمتعارف ایجادشده در داخل محراب امکان‌پذیر است. در این سرداب مقبرهی دو تن از بزرگان خاندان علویان وجود دارد. این دو مقبره در مرکز سرداب و با استفاده از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای، بهشکل مکعبمستطیل بنا شده‌اند. شایان ذکر است که فضای داخلی این سرداب متشکل از شش حجره با تاق‌نمای جناغی است.
جاذبه‌های تاریخی اطراف گنبد
زمانی که برای بازدید از این گنبد به همدان سفر کنید، می‌توانید از جاذبه‌های تاریخی اطراف آن نیز بازدید نمایید. در ادامه تعدادی از این جاذبه‌ها را به شما معرفی می‌کنیم:
آرامگاه باباطاهر
آرامگاه باباطاهر متعلق به شاعر دوبیتی‌سرای ایرانی و ازجمله محبوب‌ترین مناطق توریستی همدان است. این بنا ویژگی‌های تاریخی و معماری و ادبی متمایزی دارد. آرامگاه باباطاهر بهشکل مستطیل بنا شده است. فضای سبز و گل‌کاری پیرامون آرامگاه جلوه‌ی جذابی ایجاد کرده است. این گل‌ها و فضای سبز در تابستان منظره‌ی بسیار زیبایی به وجود می‌آورند که بسیار تماشایی است.
شهر باستانی هگمتانه
شهر باستانی هگمتانه در بافت قدیمی شهر همدان و در انتهای خیابان اکباتان قرار دارد. این شهر باستانی در فاصله‌ی اندکی از گنبد علویان واقع است. شهر هگمتانه مجموعه‌ای است شامل چندین قسمت مختلف، ازجمله:
- کلیسای گریگوری اِستِپانوس
- موزهی هگمتانه
- کلیسای اَرامَنه انجیلی
- مدرسهی نور
- خانه کِشیش گریگوری
- گورستان.
از میان قسمت‌های معرفیشدهی این شهر، موزهی هگمتانه بهدلیل نگهداری از اشیای باارزش دوره‌های تاریخی مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان حائز اهمیت است. در این موزه، اشیاء مختلفی از قبیل الواح زرین منتسب به آریارَمنَه (از شاهان هخامنشی) و فرزندش آرشام، اشیاء زرین و سیمین دوره‌ی هخامنشی و جام‌های زرین دوره‌ی باستان نگهداری می‌شود.
بهترین زمان بازدید از گنبد علویان همدان
با توجه به اینکه همدان شهری کوهستانی با آبوهوای سرد و خشک است، پیشنهاد می‌کنیم در شش ماه اول سال به این شهر مسافرت کنید. البته، دو ماه اول پاییز نیز بهدلیل گرمای نسبی هوا برای سفر به همدان و بازدید از این گنبد مناسب است.
گنبد علویان همدان؛ یادگاری از سلسلهی سلجوقیان
گنبد علویان ازجمله بناهای تاریخی برجایمانده از دوره‌ی سلجوقیان است که توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌کند. بازدید از این بنا بهواسطهی تورهای داخلی امکان‌پذیر است. «دستی بر ایران»، ضمن معرفی گنبد علویان و سایر جاذبه‌های گردشگری همدان، شما را به رعایت اصول گردشگری مسئولانه فرامی‌خواند.
گنبد علویان کجاست؟
این گنبد در شهر همدان، خیابان چهارباغ علویان و در مجاورت میدانی موسوم به امامزاده عبدالله واقع شده است. موقعیت مکانی دقیق این گنبد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول گنبد علویان
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
سبک معماری گنبد علویان چگونه است؟
گنبد علویان از بناهای قرن دوازدهم میلادی است که از نظر شکل ظاهری به گنبد سرخ مراغه شباهت دارد. این دو گنبد با بهره‌گیری از سبک معماری سلجوقیان بنا شده‌اند.
گنبد علویان همدان به چه بنایی در غرب ایران شباهت دارد؟
این بنا از نظر معماری، به گنبد سرغ مراغه شباهت فراوانی دارد.
