گنبدهای ایران؛ تاریخچه، انواع و معماری خاص ایرانی

گنبدهای ایران، یکی از ارکان اصلی بناهای تاریخی این سرزمین و از شاخصه‌های معماری پس از اسلام به شمار می‌آیند. از نظر معماری، معمولاً گنبدها، پوشاننده‌ی مهم‌ترین فضای یک بنا محسوب می‌شوند که در مساجد، تکایا، مدرسه‌ها و دیگر آثار معماری ایرانی به چشم می‌خورند.

در واقع، این نماد کروی شکل، به بخشی از یک سازه اطلاق می‌گردد که به‌عنوان یک سقف از فضای پیرامون خود محافظت می‌کند. این نماد معماری، یکی از زیباترین و کامل‌ترین اشکال هندسی و تداعی‌ کننده‌ی آسمان و مفهوم کمال است.

تعریف واژه‌ گنبد

در لغت‌نامه‌ی دهخدا، گنبد این‌چنین تعریف شده است:

گنبد. گم ْ ب َ پهلوی گومبت (گنبد، قبه)، نوعی از عمارت باشد مدور که از خشت و گل و آجر پوشند. (برهان) (آنندراج).

در فرهنگ لغت عمید، معنای گنبد این‌چنین ذکر شده است:

(اسم) [پهلوی: [gumbat گنبده، جنبذ، شنب› سقف یا ساختمان بیضی شکل که غالباً با آجر بر فراز معابد و مساجد و یا قبور و آرامگاه‌ها می‌سازند. گنبدکبود (لاجوردی): [قدیمی، مجاز] آسمان.

در معماری فرانسه، گنبد، ساختمانی بلند است که آن را با گچ، آجر و خشت و به ‌شکل نیمکره می‌ساختند. در فرانسه دو لغت کوپُل و دُم (Dôme, Coupole) برای گنبد وجود دارد؛ به سطح مقعر داخل گنبد، «کوپل» و به سطح محدبِ خارج گنبد، «دم» گویند.

توصیف گنبد از لحاظ معماری

بر اساس اصول معماری، گنبد دارای تعریفی خاص است:

«گنبدها دارای شکل هندسیِ چرخشی با انحنای دو جانبه هستند. در واقع، گنبدها، عناصر هندسی متقاطعی هستند که از چرخش چَفدی یا چَفتیِ (قوس‌دار) مشخص، به حول یک محور قائم به وجود می‌آیند».

در تعریف هندسی، گنبد به عنصری در یک سازه اطلاق می‌شود که از دَوَران چَفدی مشخص، حول یک محور قائم به وجود می‌آید.

با این حال، در اصطلاحات خاص معماری، گنبد، پوششی است که از دَوَران تاق بر زمینه‌ای گِرد، حاصل می‌گردد. از ویژگی‌های بارز این سازه‌ی کروی شکل، انتقال نیرو به طور متناسب در تمام زوایا و تاق‌ها و همچنین، پوشش دهانه‌های وسیعِ بدون ستون است.

دلایل استفاده از گنبد در معماری ایرانی

در ادامه به برخی از دلایل بکارگیری عنصر گنبد به عنوان یکی از عناصر مهم معماری ایرانی اشاره می‌کنیم:

• در روند تکامل معماری ایرانی، به تدریج با عدم تمایل معماران به ساخت شبستان (ساختمان‌هایی با ستون‌های متعدد)، بکارگیری عنصر گنبد در بناها متداول شد. لازم به ذکر است که ساخت این سقف کروی شکل، امکان ایجاد تالارها و فضاهای بزرگ با ستون‌های محدود را ایجاد می‌نمود.
• یکی دیگر از دلایل استفاده از گنبد، ویژگی خاص جغرافیای ایران است. معماران در بسیاری از مناطق، با کمبود چوب‌های محکم و بلند مواجه بودند که عنصر اصلی در ساخت سقفِ تخت محسوب می‌گردند. بنابراین، این نوع پوشش سقفی، بهترین راه‌حل برای ایجاد سقف‌های وسیع به شمار می‌رفت.

روش ساخت گنبدهای ایران

معماران در دوره‌ی اشکانیان و دوره‌ی ساسانیان و همچنین پس از آن، در شیوه‌ی گنبدسازی، از محاسبات دقیق ریاضی و هندسی بهره می‌بردند. شیوه‌ی گنبدسازی در ایران همواره دارای ویژگی‌های اجرایی و فرهنگی خاص بوده است که غالباً از سنت‌های پیشین و شرایط خاص منطقه پیروی کرده است.

در واقع، فرآیندِ ساخت گنبدهای ایران از ناحیه‌ی فیلپوش‌ها در حین ساخت بالای دیوارها شروع می‌گردد. این عنصرِ ساختمانی توسط باریکه، تَویزه، قوس و همچنین، طرح‌های تزیینی، شکل می‌گیرد.

گنبد خاکی (خاگی) در مسجد جامع اصفهان با ارزش‌ترین نمونه‌ی مرحله‌ی تکامل گنبدهای ایران است. بعدها، نمود و پیشرفت گنبد‌سازی را در ساخت گنبدهای مقرنس ایلخانی و تیموری شاهد هستیم.

برای درک بهترِ برخی از عناصر متشکله‌ی گنبدهای ایران، به شرح مختصر آن‌ها می‌پردازیم:

• تَویزه: باریکه‌ی تاق‌های باربر که بین تاق‌هایِ زیر گنبد زده می‌شود تا سنگینی وارد شده بر تاق را تحمل کند.
• خیز: در معماری نسبت افراز (ارتفاع یا بلندی تاق) به دهانه را خیز می‌گویند.
• ساقه‌ی گنبد: پایه‌ی مدور و استوانه‌ای زیر گنبد است.
• قوس: به سازه‌ای منحنی شکل گفته می‌شود که وظیفه‌ی پوشاندن تاق‌ها را بر عهده دارد (تاق چشمه).
• فیلپوش: نوعی پوشش برای گوشه‌سازی زیر گنبد است که به شکل نصف قیف ساخته می‌شود.
• جرز: دیوار باربر، جرز نام دارد.
• پایه‌ی گنبد: پایه‌ی چند وجهیِ مکعب‌شکل یا هشت‌گوشِ بنا را پایه‌ی گنبد می‌نامند.
• گوشواره: عنصری در حد فاصل بین ساق و خود گنبد است که برای تبدیل مربع به هشت‌ضلعی ساخته می‌شود. این عنصر، همان پیش‌آمدگیِ کنج داخل بنا است که با کمک آن می‌توان چهار ضلعی را به ۸، ۱۶، ۳۲ گوشه و در پایان به دایره تبدیل کرد.
• خشخاشی: به بخش‌‌های سازه‌ای آجری اطلاق می‌شود که در فضای میان دو پوسته‌ی گنبد ساخته شده‌اند.
• گَریو گنبد: در معماری سنتی، استوانه‌ی بلند زیر گنبد (ساق گنبد) را “گَریو “می‌گویند.

اوج مهارت معماران در ساخت گنبدهای ایران را می‌توان در شکل ظاهری گنبدهایی دید که به شکل «گنبد دو پوش» خلق می‌شدند. گنبد دو پوش عبارت است از یک گنبد کوتاه داخلی و یک گنبد پیازی شکل که در بالای آن ساخته می‌شود.

بنای «گور امیر» در سمرقند و مساجد صفوی اصفهان، بهترین نمونه‌‌های تکامل ساخت گنبدهای دو پوشش یا دو پوسته هستند.

شایان ذکر است که گنبدهای ایران از لحاظ ساختاری به دو گونه‌ی مختلف ساخته می‌شوند:

1. گنبدهای دارای اسکلت
2. گنبدهای بدون اسکلت (به‌ شکل گِردچین)

تقسیم‌‌بندی گنبدهای ایران و اجزای آن

گنبد از چند قسمت تشکیل‌ شده است:

• گنبدخانه: که بخش مکعبی‌شکل و فضای محصور زیر این سازه است و گنبد بر روی آن ساخته می شود.
• بَشْن: یا هیکل قسمتی است که روی زمینه‌ی تهرنگ (پلان، نقشه و یا طرح اولیه) به‌ صورت مکعب ساخته می‌شود و یک یا دو طرف آن، باز است. در سازه‌های های قبل از اسلام، هر چهار طرف دهانه‌های گنبد باز بود که در مواردی به چهارتاقی معروف هستند.
• چَپیره: معنای لغوی آن «جمع‌شده» است. چپیره را این‌گونه تعریف می‌کنند: «منطقه‌ای از بناست که تبدیل سازه‌ی معمولاً چهارضلعی از زمینه بَشْن در آن آغاز می‌شود و به زمینه‌ی گنبد (معمولا دایره‌ای شکل) ختم می‌گردد». به بیان دیگر، در زیرسازی گنبد، مرحله‌ی تبدیل مربع به دایره چپیره نامیده می‌شود. در معماری ایرانی استفاده از تهرنگِ گرد بسیار کم مورد استفاده معماران بوده است. به همین دلیل، به ‌طور کلی، قسمت انتهایی بَشْن را که گاه مربع شکل و گاه مستطیل شکل است، ابتدا با چپیره کردن به دایره تبدیل می‌کنند و بعد، این سقف کروی‌شکل را روی آن می‌سازند.
• چَنبَره: یک حجم هشت وجهی است که قسمت چپیره را می‌پوشاند و قاعده‌ی پوسته‌ی بیرونی گنبد، روی آن قرار می‌گیرد.
• آهیانه: پوسته‌ی زیرین در گنبدهای دو پوسته یا سه پوسته را آهیانه می‌گویند.
• خود: به پوسته‌ی بیرونی گنبد که روی آهیانه قرار دارد، خود گفته می‌شود؛ چرا که شبیه کلاه‌خودهای جنگی است.
• نَهَنبَن (عَرقجین): به پوشش مدور، یا حجم نیم‌کرهای روی تویزه‌ها اطلاق می‌گردد.
• آوگون: به انحنای پای برخی از این سازه‌ها گفته می‌شود که برای جلوگیری از رانش تاق و گنبد بوده است.
• اَوزیر: قالب‌هایی از نی و گچ را می‌گویند که در ساخت تاق و گنبد از آن‌ها استفاده می‌شود.
• دهانه: به فاصله‌ی بین دو نقطه‌ی متقابل بر روی پاکار (ابتدای محل شروع ساخت گنبد)، دهانه می‌گویند.
• قطاربندی: به حاشیه‌ی تزیینی دور تا دور پایه‌ی گنبدها اطلاق می‌شود که با طرح‌های مختلف اجرا می‌گردد.

به علاوه، گنبدسازی در ایران به‌ندرت بر روی زمینه‌ی مستطیلِ نزدیک به مربع انجام شده است؛ به این نوع گنبد که مقطع آن به‌جای دایره، بیضی است، «کُمبیزه» گفته می‌شود.

معمولاً در نقشه‌ی بنا که سقفِ آن به شکل کروی شکل طراحی می‌شود، زمینه را مربع در نظر می‌گیرند. این کار موجب می‌شود که به ‌سادگی بتوان آن را به 8 و 16 و 32 و 64 گوشه و بالاخره به دایره تبدیل کرد. با تبدیل کردن شکل مستطیلِ نزدیک به مربعِ 6 و 12 گوشه، بیضی ساخته می‌شود.

دو روش برای گوشه‌سازی پای گنبدها

سِکُنج، (اسِکُنج،) از اولین نمونه‌های گوشه‌سازی در معماری ایرانی است و بعدها فیلپوش نیز همین کاربرد را پیدا کرد. استفاده از سِکُنج، یکی از شیوه‌های گوشه‌سازی برای تغییر دادن مقطع چهارگوش دیوارها به دایره، برای ساخت تاق یا گنبد بر روی دیوارها بوده است.

تُرَمبِه: سلمبه یا سرمبه، نیز نوعی گوشه‌سازی به معنای حفره‌ی پیش‌آمده یا جمع شده است. به ‌طور کلی، می‌توان ترمبه و سکنج، را یکی دانست با این تفاوت که گنبدِ ترمبه، پیش‌آمدگی دارد.

ترمبه هم شامل پَتْکین و پتکانه می‌شود. ترمبه‌ی پتکین به «پیش آوردن تدریجی دیوار در گوشه‌ها» و ترمبه پتکانه به «چند ردیف تاقچه» می‌گویند که روی‌ هم به صورت دوّار و جلو آماده باشد. این دو ترکیب، گوشه‌بندی را کامل می‌کنند.

اغلب ترمبه‌ها را تا قرن دهم میلادی پتکانه می‌کردند. شکنج هم به دو صورت تاق‌بست (تاق‌بندی) یا کاربست (کاربندی) اجرا می‌گردد.

تفاوت گنبدهای ایرانی و رومی

از گذشته تاکنون در ایران و غرب، بناهای گنبددار متعددی ساخته شده‌اند؛ هرچند بین ساختمان‌های گنبددارِ ایرانی و رومی، تفاوت‌های اساسی وجود دارند.

یکی از این تفاوت‌ها، ساخت گنبد بر روی اتاق‌های استوانه‌ای شکل در غرب است که بنای «پانتئون روم» یکی از نمونه‌های آن به شمار می‌آید.

یکی دیگر از این تفاوت‌های قابل‌توجه، در روش تبدیل این سازه‌ی کروی شکل در بناهای مدور و بناهای مربع شکل است؛ در گنبدهای رومی، در اتاق‌های مربع شکل لَچَکی (دو بخش مثلثی شکلِ جانب هر قوس)، از برش یک نیمکره‌ی مثلث ساده به وجود می‌آیند.

در حالی که در گنبدهای ایرانی، بدون استثنا به جای این لَچَکی، از سه‌کنج یا فیلپوش استفاده می‌شود. فیلپوش، نوعی اجرای گوشه‌سازی در گنبد است که به ‌تدریج به‌ یکی از ارکان منظم ساختمانی و تزیینی در‌آمد.

در واقع، تفاوت گنبد ایرانی و رومی در روش گوشه‌سازی‌ است که بعدها به ‌صورت یک عنصر منسجم ساختمانی و تزیینی مورد توجه قرار گرفت.

دلیل گنبدی شکل بودن مساجد چیست؟

همواره در نظر مردمان، این سازه‌ی دوار نمادی از آسمان، قدرت‌های آسمانی و ماورایی محسوب می‌گردیده است. همچنین، شکل گنبد که رو به آسمان ساخته می‌شود، نوعی نیازِ صعود به آسمان را برای انسان تداعی می‌کند.

بر اساس نمادشناسی و اعتقادات اسلامی، ‌شکل دایره تنها شکل کاملی است که می‌تواند شکوه و عظمت خداوند را ترسیم کند. در معماری ایرانی، «گذر از مربع به دایره»، تلمیحی به مفهوم «گذر از مرگ و رسیدن به جاودانگی»محسوب می‌گردد؛ به این ترتیب، شکل گنبد، تداعی‌کننده‌ی این حالتِ گذار است.

در نمادشناسی، مربع، نماد زمین و دایره، نمادی از آسمان هفت طبقه است و نشان‌دهنده‌ی صعود انسان‌های زمینی به آسمان محسوب می‌گردد. به عبارتی، در مباحث نمادشناسی، «مربع با زمین و مکان» و «دایره با آسمان و زمان» مرتبط است.

با این وجود، هشت‌ضلعی، حد وسط مربع و دایره قرار می‌گیرد و نمادی از «ایستایی، تعادل و استقرار » محسوب می‌گردد. همچنین، هشت‌ضلعی به دلیل اضلاعش، از برخی از ویژگی‌ها و حالت‌های دایره نیز برخوردار است. به عبارتی، هشت‌‌ضلعی از چهار گوشه‌ی زمین جدا می‌شود و به دایره‌ی آسمان می‌پیوندد.

انواع گنبد از نظر سازه‌ای

گنبدهای ایرانی در معماری قبل و پس از اسلام، از نظر سازه‌ای، به دو قسمت تقسیم می‌شوند:

• گنبدهای باربر، که در آن‌ها کل پوسته‌ی گنبد، باربر است؛ به عبارتی، ساقه‌ی این سازه، پوسته‌ی خارجی، خویشخان (فضای تهی بین دو پوسته)، الوارهای چوبی و غیره، در انتقال نیروها به جرزها و پایه‌ها، درگیر نیستند.
• گنبدهای غیر باربر، که در آن‌ها، تاق باریکه‌های باربر (تاق‌های باریک بین گنبدخانه و دایره‌ی زیر این سازه، جهت تبدیل چهار گوش به دایره) وجود دارند؛ بنابراین، پوسته‌ی آن‌ها در انتقال نیرو نقشی نداشته و غیر باربر است.

دسته‌ی اولِ این سازه‌ها، یعنی گنبدهای باربر به سه دسته تقسیم می‌شوند.

1.گنبد یک‌پوسته

این نوع گنبد از قدیمی‌ترین انواع گنبدهای ایران است که با یک پوسته‌ ساخته می‌شود. گنبد یک‌پوسته را می‌توان «مادر گنبدهای ایرانی» معرفی کرد. کل پوسته در این‌ نوع سازه، درگیرِ انتقال بار است. از ابتدا تا رأس گنبد، ضخامت پوسته کم می‌شود و این تغییر ضخامت در زوایای 22.5 درجه و 67.5 درجه از خط افق با کم کردن یک آجر ایجاد می‌گردد. گنبدهای دوره ساسانی همگی از نوع یک پوسته هستند؛ مانند گنبد قلعه دختر و کاخ اردشیر اول در استان فارس.

2.گنبد دوپوسته

این نوع سازه‌های کروی، دارای دوپوسته‌ی درونی و بیرونی هستند که ممکن است هر کدام مقاطع متفاوتی داشته باشند. این دو پوسته تا قسمت شِکَرگاه به هم پیوسته هستند؛ زاویه 22.5 درجه‌ی پوسته‌ی گنبد نسبت به مرکز دهانه، «شِکَرگاه» نام دارد که از نظر سازه‌ای یکی از نقاط بحرانی و آسیب‌پذیر چفد و تاق محسوب می‌شود. از زاویه 22.5 درجه به بعد تدریجاً دو پوسته از هم جدا می‌شوند؛ به همین جهت، به آن‌ها گنبد دوپوسته‌ی پیوسته گفته می‌شود.

در گنبدهای دوپوسته، پوسته‌ی داخلی (آهیانه) غالباً باربر است و پوسته‌ی بالایی (خود)، محل تزیینات آن و همچنین مقابله با عواملی مانند باد، باران،… است. از دلایل ساخت گنبدهای دوپوسته در ایران، توجه به مقیاس این سازه به بنا و شهر است؛ هر قدر شهر، ساختمانِ مسجد و گنبد، بزرگ‌تر باشند، اهمیت آن ساختمان و بنا، بیشتر است. آرامگاه سلطانیه زنجان از نمونه‌های قدیمی گنبدهای دوپوسته‌ی پیوسته محسوب می‌گردد.

گنبدهای دوپوسته، به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. گنبد دوپوسته‌ی کاملا گسسته که به انواع کاملاً گسسته‌ی ناری و کاملاً گسسته‌ی رک، قابل تقسیم هستند. این سازه‌ها دارای دوپوسته‌ی کاملاً مجزا هستند که به‌ وسیله‌ی عناصری به نام «خشخاشی» به هم مایل شده‌اند. ساقه‌ی گنبد با ارتفاع‌های کوتاه (َاُربانه) و بلند (گَریو) از دیگر مشخصات این‌گونه گنبد به شمار می‌آید.
2. گنبد دوپوسته‌ی کاملاً پیوسته که بهترین مثال در این نوع، گنبد مسجد شیخ ‌لطف‌الله اصفهان است.
3. گنبد دوپوسته‌ی میان‌تهی مانند برج اردستان، مسجد‌جامع یزد و گنبد سلطانیه زنجان.

3.گنبد سه پوسته

در این نوع گنبدسازی، پوسته‌ی سوم کاذب است. مانند گنبد آرامگاه گوهرشاد در هرات.

گنبدهای غیر بار شامل گنبدهای تَرَکین یا با باریکه‌ی تاق است. گنبدهای ترکین از چندین ترک تشکیل‌شده‌اند. بین هر ترک با ترک دیگر، تویزه‌ی گچی به کار برده شده است که در طی مراحل کار، به تاق باریکه تبدیل می‌شوند. فرآیند انتقال نیروها از طریق این باریکه تاق‌ها صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است که در گنبدهای ترکین، پوسته‌ی بین آن‌ها نقش باربری ندارد.

انواع گنبد از لحاظ فرم

گنبد نار:

گنبد پیازی شکل و نیم‌کره، از مرسوم‌ترین شکل گنبدهای ایران است. این نوع گنبد، به حالت نیم‌کره‌ای ساخته می‌شود. مساجد بسیاری به این شیوه ساخته شده‌اند؛ مانند مسجد جامع اصفهان، مسجد امام در اصفهان ،مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقا بزرگ در کاشان.

گنبد رُك:

گنبد رک سازه‌ای است که بر روی یک پایه استوانه‌ای و به سه صورت هرمی، مخروطی و نوک تیز ساخته می‌شود. ساخت گنبدهای رک به دلیل شرایط اقلیمی خاص، در نواحی شمالی ایران متداول است. گنبد قابوس یا گنبد کاووس گرگان یکی از بهترین نمونه‌های گنبد رک در ایران است.

گنبد ترکین:

• گنبدی است که پوسته‌ی باربر آن به ‌صورت ترك ترك ساخته می‌شود؛ مانند مسجد جامع اردستان.

گنبد خاگی:

در اصطلاح، «خاگ» به معنی تخم‌مرغ است و از آنجا که این گنبد به تخم مرغ شباهت دارد، گنبد خاگی یا خاکی نامیده می‌شود. در معماری ایران، گنبد خاگی قبل از اسلام بسیار رایج بود و پس از اسلام نیز کمابیش در بناهای گوناگون به کار گرفته شد. از نمونه‌های آن، گنبد تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان است. این نوع گنبد از چرخش چفد هَلوچین کُند یا نوعی تاق یا قوس بیضی شکل، حول محور قائمی که از رأس آن میگذرد، شکل می‌گیرد.

گنبد کُمبیزه:

به گنبدی اطلاق می‌گردد که قاعده‌ی آن به‌جای دایره، بیضی شکل باشد. «مسجد حاج رجبعلی» در تهران و «امامزاده زید» ورامین، نمونه‌های زیبایی از این نوع سازه هستند.

انواع گنبدهای رک از لحاظ پلان و به لحاظ هندسی

1. «مضرس» در انواع ساده، مُقعَر، مُحَدّب، اختری و مُقرنَس مانند گنبد مقبره‌ی میراحمد در خارک.
2. «مدور» با پلان دایره‌ای، مانند آرامگاه زیدکبیر در ابهر.
3. «با اضلاع مختلف» با پلان در اضلاع مختلف مانند آرامگاه خدیجه خاتون در قم.

انواع گنبدهای رک به لحاظ شکل و فرم گنبد

1. «مخروطی ساده» مانند برج رادکان در چناران، آرامگاه گنبد قابوس.
2. «اورچین یا هورچین» مانند امامزاده جعفر بروجرد، گنبد مقبره دانیال نبی در شوش، بقعه‌ی یعقوب لیث در دزفول، بقعه‌ی امامزاده عبدالله در شوشتر.
3. «گنبد خرپشته» با وجوه نابرابر مانند مقبره‌ی میرزیرک در آمل.

تاریخچه گنبدسازی در ایران و اولین گنبد ایران

ساخت پوشش گنبد در ایران مربوط به گذشته‌های بسیار دور است، اما زمان دقیق آن مشخص نیست. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه‌ی «چغامیشِ» دزفول در استان خوزستان، استفاده از گل، آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. دیرینگی این سازه به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد.

قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته شده‌ی تاق در ایران، تاق هلالی ضربی بر روی آرامگاه «تپتی آهار» در هفت تپه‌ی خوزستان است. این تاق، به تمدن ایلام در هزاره دوم ق.م (1505 تا 1350 ق.م) تعلق دارد. ساختار این سازه‌ی تاریخی نشان می‌دهد که ایلامی‌ها از مقاومت مصالح و کشش و رانش فشارهای تاق آگاهی کامل داشته‌اند. پس از آن، از قدیمی‌ترین نمونه‌های‌ پوشش تاق در ایران متعلق به معبد چغازنبیل در نزدیکی شوش و متعلق به هزاره‌ی دوم پیش از میلاد است.

شایان ذکر است که میان ایران و بین‌النهرین، همواره مبادلات تجاری و فرهنگی وجود داشته است. همچنین، تأثیرات این دو فرهنگ بر روی یکدیگر و بر بسیاری از اعتقادات، آثار و معماری آن‌ها مشهود است. به استناد منابع تاریخی، با توجه به کمبود چوب در بین‌النهرین برای استفاده در ستون‌ها، گنبدسازیِ دوره اشکانی و ساسانی در بین‌النهرین شکل گرفته است.

معماری اشکانی با ترکیب ویژگی‌های یونانی و ایرانی، شیوه‌ی جدید و کم‌نظیری را در معماری به وجود آورد. در دوره اشکانیان، معماران ایرانی در دو زمینه‌ی معماری، به دو ابداع مهم دست پیدا کردند:

• دستیابی به گنبد روی گوشواره
• تکوین ایوان تاق‌دار

هر دو مورد فوق در رشد معماری ایرانی در دوره‌های بعدی نقش اساسی داشتند. البته، بناهای سالم چندانی از این آثار باقی نمانده است و بیشترِ آن‌ها در خارج از ایران واقع‌ شده‌اند.

در دوره‌ی ساسانیان، آتشکده‌ها و پرستشگاه‌های بسیاری به صورت پراکنده در سراسر ایران ساخته شدند. مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بقایای معماری این دوره، ویرانه‌های کاخ اردشیر و قلعه دختر فیروزآباد فارس است که توسط اردشیر اول در 224-240 ق.م ساخته شده‌اند.

ساسانیان در این موارد مهارت داشتند:

• در زمینه‌ی معماری و توسعه‌ی گنبد
• قرار دادن گنبد بر روی گوشواره
• تقسیم موقتی وزن‌های زیاد به قالب‌های ساختمانی
• تمرکز دادن بر روی نقاط ثابت جداگانه (مانند کاخ سروستان)
• ساختن تاق‌های عظیم بدون قالب
• استفاده‌ی عالی از تاق‌های عرضی

بدین ترتیب، پیشرفت در این امور زمینه مناسبی برای پیشرفت‌های بعدی فراهم نمود که در معماری اسلامی به کار گرفته شدند.

گنبدسازی در دوران پس از اسلام

گنبدهای ایرانی در معماری ایران پس از اسلام تا حد زیادی برگرفته از گنبدها و چهارتاقی‌های ساسانی هستند. پس از اسلام، شاهد تنوع در فرم ساخت گنبدهای ایرانی هستیم. این سازه‌ها اصولاً با مصالح بوم‌آورد (مصالح محلی) مانند خشت خام، آجر و سنگ ساخته می‌شوند.

در حقیقت، شکوه و زیبایی معماری دوره‌ی پس از اسلام، مربوط به گنبدهای آن است؛ گنبدهای بزرگی که با تزیینات خاص و کاشی‌های معرق و رنگ آبی تزیین شده‌اند.

از قرن 10 میلادی به بعد، گنبدسازی در بناهای دوران پس از اسلام به شیوه‌ی معماری موسوم به شیوه‌ی رازی، انجام شده‌اند. این شیوه از پوشاندن بناها با گنبد، در بسیاری از مساجد، میل‌ها و مقابر بزرگان مشاهده می‌گردد.

در دوره سلجوقیان، در اکثر موارد، گنبدها نه تنها بزرگ‌تر از گنبدهای ساسانی هستند، بلکه تناسباتی به‌ مراتب سنجیده‌تر و پوشش‌هایی نازک‌تر را عرضه می‌کنند. در این دوران، گنبدهای دو پوسته در عرصه‌ی معماری سلجوقی پدیدار شدند و پنجره‌های متعددی در دیوارهای باربر، تعبیه گردید.

در زمان سلجوقیان، ساختمان این سازه‌ی کروی شکل پیشرفت‌های بسیاری داشت و نسبت به دوره‌های پیشین تکامل یافت. در این دوران تاق گنبددار، جانشین شبستان ستون‌دار شد. گنبد مسجد جمعه‌های اصفهان، ارومیه و اردستان و دیگر بناها، نمونه‌هایی از گنبدهای سلجوقی به شمار می‌آیند.

ایلخانان مغول با تأثیر از سلجوقیان، این سازه را بر روی سطح مربع قرار دادند. نیم‌تاق‌ها که در اطراف اتاق ساخته می‌شدند، پایه هشت‌گوش را تشکیل می‌دادند. ساختمان گنبدهای ایران در دوران ایلخانی دارای بیشترین استحکام و مقاومت هستند. به همین دلیل، می‌توان گفت که گنبدهای این دوره بیشترین شباهت را به گنبدهای دوران ساسانی و سلجوقی دارد.

در زمان تیموریان، شهرهایی مانند هرات، بخارا و سمرقند مرکز هنری آسیای مرکزی بودند. بناهای این دوره، قامتی کشیده داشتند که گنبد خارجی آن‌ها بر گردنی بلند استوار بود؛ این سبک از گنبدسازی در شرق ایران تقریباً هم‌زمان با ترکستان رایج بوده است.

گنبدسازی در دوره تیموریان، علاقه آن‌ها به تاق‌بندی را نشان می‌دهد. گَریو گنبد با بلندی بی‌سابقه‌ای قد کشیده و گنبد گرمکیِ ترک‌دار نیز رواج یافته است.

این دو عنصر ساختمانی یعنی گنبد و گَریو باعث به وجود آمدن گنبد دو پوشه شدند. این ویژگی نیز به‌ نوبه‌ی خود منجر به کاهش یافتن یا از بین رفتن کامل منطقه انتقالی خارجی و به همراه چند عنصر فرعی دیگر ‌گردید.

در زمان صفویان، فنون معماری پیشرفت زیادی داشتند و بناهای زیادی مانند مساجد، مقابر، پل‌ها و کاخ‌ها و مدارس ساخته شدند. در واقع، فن گنبدسازی در این دوره به حداعلای خود رسید.

گنبدهای ایرانی در دوره‌ی صفوی نسبت به دوره‌های پیشین متنوع‌تر ساخته ‌شده‌اند. همچنین، در این دوران، «تاق‌های کَلیله» به معنی کُند که از قوس‌های مشهور ایرانی هستند و قوس آن‌ها خیز کمی دارد و «گنبدهای خفته» کاربرد بیشتری داشته‌اند. ساقه‌های گنبد در دوران صفوی، برخلاف دوره تیموری نسبتاً متعادل و کوتاه‌تر ساخته می‌شدند.

توضیح آن‌که در «قوس کُند»، بالاترین نقطه‌ی قوس، حالت نرم و تپه‌مانند دارد. در مقابل، در «قوس تُند»، بالاترین نقطه‌ی قوس، حالت نوک‌تیز دارد.

سخن آخر در باب گنبدهای ایران

گنبدهای ایرانی یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های هنر معماری ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی این سرزمین محسوب می‌شوند. این آثار معماری با پیشینه‌ی باستانی خود به روزگار پیش از تاریخ ایران بر می‌گردند و تا به امروز یکی از عناصر مهم معماری به شمار می‌آیند.

گنبدهای ایران در کنار سایر عناصر معماری ایرانی مانند ایوان‌ها و مناره‌های ایران و غیره، به مسجد، مقابر و مدارس ایرانی شکوهی خاص بخشیده‌اند. دستی بر ایران از شما دعوت می‌کند ضمن آشنایی با معماری ایرانی از گنبدهای ایران در سراسر کشور دیدن کنید.

پرسش‌های متداول درباره گنبدهای ایران

برای فهم بهتر موضوع، پرسش و پاسخ‌هایی طرح کرده‌ایم. افزون بر این‌ها، شما می‌توانید سایر سؤال‌هایتان را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.