در طب سنتی، غذاها بر اساس تأثیری که روی بدن می‌گذارند، به دو دسته‌ی غذاهای گرم و سرد تقسیم می‌شوند. گرمی و سردی در غذاهای ایرانی بر پایه‌ی غلبه‌ی آنها بر طبع افراد تعریف می‌شود. به‌گونه‌ای که مصرف غذاهای سردی برای افرادی با طبع سرد و مصرف غذاهای گرمی برای گرم‌مزاجان تأثیر ناخوشایندی دارد.
در گذشته، پزشکان به طبع غذاها اهمیت می‌دادند. به عقیده‌ی آنها سلامتی افراد در گرو متعادل نگه داشتن بدن با استفاده از مصرف درست غذاهای گرمی و سردی بود. به‌طور کلی، سردی و گرمی هم در منابع غذایی گیاهی مانند میوه‌ها و سبزی‌ها یافت می‌شوند و هم در منابع غذایی با منشأ حیوانی، مانند گوشت و لبنیات.
معایب مصرف نامتعادل غذاهای گرمی و سردی
بر اساس طب سنتی، مصرف غذاهای گرمی از قبیل گوشت گوسفند، جریان خون را بهبود می‌بخشد و در نگهداری گرمای بدن مؤثر است. با وجود این، زیاده‌روی در مصرف این نوع غذاها هم معایبی دارد که بدین شرح است: بالا‌رفتن فشار خون، عطش زیاد، افسردگی، سردرد، بی‌قراری، آشفتگی، سرگیجه.
در مقابل، چنانچه در مصرف غذاهای سردی نیز زیاده‌روی شود، علائم مختلفی در بدن پدیدار می‌شوند: روماتیسم، تکرر ادرار، ترشح زیاد بزاق، دل‌درد، نفخ شکم، اسهال، اضطراب، خستگی، گرفتگی عضلات و درد ماهیچه‌ها.
طب سنتی برای مقابله با آثار نامطلوب استفاده‌ی بیش از اندازه‌ی غذاهای گرمی یا سردی، مصرف متعادل غذاها را پیشنهاد می‌کند.
معرفی مزاج‌های چندگانه
«رازی» که ازجمله‌ی دانشمندان و حکیمان سرآمد ایرانی است، با انجام یک آزمایش، گرمی و سردی غذاها را بررسی کرده است. او پس از قراردادن مقداری خون در ظرفی شیشه‌ای، متوجه می‌شود که خون پس از مدتی به چهار لایه تقسیم می‌شود. براساس توضیحات رازی، می‌توان لایه‌های مختلف تشکیل‌شده را به این صورت تشریح کرد:
- لایه‌ی اول (پایین‌ترین قسمت ظرف): در این قسمت مقداری خون تیره جمع شده بود که تجمع گلبولهای قرمز رسوب‌‌یافته را نشان می‌داد.
- لایه‌ی دوم: حالتی مشابه سفیده تخم‌مرغ داشت. این قسمت از تجمع گلبولهای سفید و پلاکت‌ها تشکیل شده بود.
- لایه‌ی سوم: از تجمع هموگلوبین‌ها تشکیل شده و قرمزرنگ بود.
- لایه‌ی آخر (بالایی): حالتی شبیه کف داشت و به رنگ زرد نمایان شده بود.
طبق عقیده‌ی حکمای آن زمان، لایه‌ی اول سودا، لایه‌ی دوم بلغم، لایه‌ی سوم خون و لایه چهارم صفرا است. به عقیده‌ی آنان هرکدام از این لایه‌ها ویژگی‌هایی دارد و با یکی از عناصر موجود در طبیعت همخوان است:
- صفرا معادل آتش در طبیعت است و طبعی گرم و خشک دارد.
- بلغم معادل آب است و طبعی سرد و تر دارد.
- خون معادل هوا در طبیعت است و طبعی گرم و تر دارد.
- سودا معادل خاک است و طبعی سرد و خشک دارد.
اهمیت استفاده‌ی متعادل از گرمی و سردی در غذاهای ایرانی
در بدن انسان، چهار لایه‌ی حاصل از آزمایش رازی یعنی سودا، بلغم، خون و صفرا با هم درآمیخته‌اند. خصوصیات این لایه‌ها و غلبه‌ی هرکدام باعث شکل‌گیری مزاج گرم و سرد در افراد می‌شود.
بنابراین، ما در کل ۹ مزاج داریم که ۴ تای اول آن مزاج ساده هستند، شامل گرمی، سردی، خشکی و تری. ۴ مزاج بعدی در اثر ترکیب مزاج‌های ساده به وجود می‌آیند و به‌صورت مزاج‌های گرم و خشک، سرد و خشک، گرم و تر، سرد و تر نمایان می‌شوند. مزاج بعدی مزاج متعادل است که در صورت ایجاد تعادل بین چهار خلط (سودا، بلغم، خون و صفرا) ایجاد می‌گردد.
گرمی و سردی در غذاها باید به‌صورت متعادل و با توجه به مزاج افراد مصرف شوند تا بدن متعادل بماند. بهتر است طبع غذا معکوس طبع فرد باشد. برای مثال، بدن شخصی که دارای مزاج سرد است، با خوردن غذاهای گرمی به تعادل می‌رسد.
از آنجا که دو خلط سودا و بلغم خاصیت اسیدی دارند، باعث ایجاد طبع سرد در افراد می‌شوند. در مقابل، دو خلط خون و صفرا، دارای حالت قلیایی هستند و طبع گرم ایجاد می‌کنند.
بر اساس طب سنتی، بیشتر افراد مزاج سرد دارند. افراد سرد‌مزاج معمولاً دارای پوست سفید هستند و بدن آنها در هوای سرد به‌سختی گرم می‌شود. این افراد تمایل زیادی به خوابیدن دارند و بدن آنها در اغلب اوقات سست است. سردمزاجان معمولاً خونسرد هستند و کمتر عصبی می‌شوند. این افراد درون‌گرا هستند و احساسات خود را کمتر نشان می‌دهند. رگ‌های سردمزاجان باریک است و نبض آنها کندتر می‌زند.
در مقابل، طب سنتی معتقد است که افراد گرم‌مزاج خوش‌برخورد و خوشرو هستند، اما زود از کوره در می‌روند. بدن این افراد همیشه گرم است و در صورتی که در مصرف شیرینی‌جات زیاده‌روی کنند، دچار جوش و خارش بدن می‌شوند. بدن افراد گرم‌مزاج در هوای سرد به‌راحتی گرم می‌شود؛ اما تحمل هوای گرم برایشان دشوار است. در حقیقت، گرما به‌سختی از بدن این افراد خارج می‌شود؛ به همین دلیل، تمایل زیادی به نوشیدن آب دارند.
مفاهیم گرمی و سردی در غذاهای ایرانی را بیشتر بشناسید
در طب سنتی، مفاهیم گرمی و سردی در غذاهای ایرانی به طور مفصل بررسی شده‌اند. امروزه با انجام تحقیقات گسترده، تا حدودی به صحت نظریه‌های این طب پی می‌بریم. اگرچه با پیشرفت علم برخی نظریه‌های قدیمی مردود شده‌اند، اما طبع خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها هنوز هم موردتوجه هستند.
با توجه به وجود اقلیم‌های مختلف در ایران، می‌توان انواع غذاهای گرمی و سردی را در نقاط مختلف کشور یافت. چنانچه با تورهای داخلی یا به صورت شخصی قصد گشت و گذار در ایران را دارید، حتماً غذاهای گرمی و سردی مقصدتان را بررسی کنید.
«دستی بر ایران» که به معرفی فرهنگ غذایی ایران می‌پردازد، در راستای معرفی مفاهیم گرمی و سردی در غذاهای ایرانی قدم برداشته است.
