کویرهای ایران در فلاتی مرتفع قرار گرفتهاند و با رشته‌کوه‌های به هم مرتبط، احاطه شده‌اند. در جغرافیای ایران، دو کویر معروف در دو منطقهی مهم قرار دارند: دشت کویر و کویر لوت. این دو منطقه از خشک‌ترین و شاید گرم‌ترین مناطق نوع خود در دنیا هستند.
چاله‌های کویری در کویرهای ایران
کویر لوت بزرگترین چالهی کویری در فلات ایران است؛ حتی می‌توان گفت یکی از بزرگترین چاله‌های کویری دنیاست. کویر لوت، از لایه‌های شکستهشدهی زمین شکل گرفته است.
حداکثر بارش سالانه در این منطقه تقریباً ۱۰۰ میلی‌متر است. میانگین ارتفاع این کویر از سطح دریا ۶۰۰ متر و پایین‌ترین ارتفاع آن که نزدیک شهر خبیث واقع شده، ۳۰۰ متر از سطح دریاست.
از نظر زمین‌شناسی، دشت کویر چالهای است که در شمال کویر لوت قرار دارد. حداقل ارتفاع این کویر از سطح دریا ۴۰۰ متر است.
بخش عمدهی دشت کویر از شن و سنگریزه پوشیده شده است. دشت کویر در معرض بادهای شدید و طوفان‌هایی قرار دارد که شن‌های مخلوط با نمک را بهگونهای حرکت می‌دهد که گویی موج دریاست. این پدیده بهمرور زمان، تپه‌هایی بلند را شکل می‌دهد که ارتفاع آن‌ها به ۴۰ متر می‌رسد.
از دیدگاه ساختار حاکم بر کویرهای ایران، دشت کویر تفاوت بسیاری با کویر لوت دارد. در دشت کویر، تفاوت دما بین روز و شب، در طول سال بین ۰ تا ۷۰ درجه‌ی سانتی‌گراد است.
وضعیت زیستمحیطی کویرهای ایران
برخی از ویژگی‌های زیستمحیطی کویرهای ایران عبارت‌اند از: آفتاب شدید، رطوبت نسبتاً کم، بارندگی کم و تبخیر زیاد. دمای هوا با توجه به فاصلهی یک نقطه تا ارتفاعات بلند اطراف آن تغییر می‌کند.
دمای نقاطی که دور از ارتفاعات قرار دارند، در فصل تابستان تا ۶۰ درجه‌ی سانتی‌گراد نیز افزایش می‌یابد. میانگین دما در ماه دی و اردیبهشت، بهترتیب ۲۲ و ۴۰ درجه‌ی سانتی‌گراد است. بهطور کلی، وضعیت زیستمحیطی کویرها در ایران آنقدر سخت است که در تابستان و حتی زمستان نیز نمیتوان آن را تحمل کرد.
در این مناطق بهندرت برف می‌بارد. رطوبت نسبی هوا در سال، کمتر از ۳۰درصد است. در طول تابستان این رطوبت کاهش می‌یابد و گاهی به صفردرصد می‌رسد. در زمستان اغلب باران می‌بارد؛ گاهی نیز بارانهایی با قطرههای درشت می‌بارد که سطح رویی خاک را می‌شوید و جابهجا می‌کند. البته باید گفت که خاک و آب مناسب و کافی برای رشد گیاهان وجود ندارد.
ازآنجاکه کویرهای ایران در معرض باد قرار دارند، گیاه کافی برای محافظت از خاک وجود ندارد و باد باعث فرسایش خاک می‌شود. وزش این بادها ضرر و زیان به همراه دارد. به همین دلیل، با استفاده از دیوارهای چوبی و کاشت درختچه‌ها و درخت‌ها جلوی وزش باد را می‌گیرند تا با نیروهای مخرب طبیعی مقابله کنند.
وضعیت زندگی در کویرهای ایران
آب عنصری حیاتی است که امکان زندگی را در همهجا فراهم می‌کند. آب است که به رشد گیاهان و ماندن مردم در ناحیهی کویری کمک می‌کند. دسترسی به آب در همهی نقاط کویرها امکانپذیر نیست.
زندگی در مناطقی جریان دارد که آب در چشمه‌ها یافت می‌شود یا از طریق تکنیک قدیمی ایجاد کانالهای زیرزمینی بهنام کاریز، در دسترس قرار می‌گیرد. گاهی نیز چاه‌های نیمهعمیقی حفر می‌شود تا آب استخراج شود. با وجود همۀ این تمهیدات، ساکنان کویر، حداقل آب را دریافت می‌کنند.
مردم محلی برای سفر و عبور و مرور از کویر از حیواناتی استفاده می‌کنند که تحمل زیادی دارند. در کویرهای ایران، درختان بالارونده یا مشابه آن‌ها کاشته می‌شوند که ریشه‌هایی عمیق در دل خاک دارند؛ چراکه میتوانند بقا یابند.
زندگیکردن در مناطق کویری
مردم فقط در واحه‌ها و در مقیاس‌هایی کوچک زندگی می‌کنند و زندگی آن‌ها به کشاورزی و دامپروری و کوچ وابسته است. آن‌ها گندم، جو، درختان میوه و گیاهانی از این دست می‌کارد.
در بعضی مناطق، کشاورزی بیهوده است؛ درنتیجه، مردم فقط با پرورش گاو زندگی خود را می‌گذرانند. اگر کشاورزی و دامپروری برای مردم امکان نداشته باشد، به جایی دیگر کوچ می‌کنند تا موقعیت زندگی بهتری پیدا کنند. این جبر زندگی در کویرهای ایران است.
مسکن و لباس در مناطق کویری
خشت خام و گل خام و در برخی مناطق، تعداد محدودی سنگ بهعنوان مصالح ساختمانی برای ساخت خانه در مناطق کویری استفاده می‌شوند. دیوارها باید با ضخامت زیاد ساخته شوند تا مانند عایق عمل کنند و سقف‌ها نیز باید گنبدی‌شکل یا تاقدار ساخته شوند تا دوام طولانی‌تری داشته باشند.
اغلب مردم کویرنشین، لباس‌هایی با رنگ روشن و از جنس پنبه می‌پوشند. لباس‌های آن‌ها گشاد و بلند است. بعضی از ساکنان، تحتتأثیر فرهنگ شهرنشینان، لباس‌های متفاوتی می‌پوشند.
فلات ایران شرط‌های خود را بر زندگی تحمیل می‌کند؛ اما ساکنان آن برای حفظ امکان زندگی در آنجا تلاش می‌کنند. مردم سخت‌کوش کویرهای ایران که هزاران سال است برای زندگی در این مناطق می‌کشند، بهراحتی تسلیم وضعیت کویرها نمی‌شوند.
