کریمخان زند یکی از فرماندهان مشهور سپاه نادرشاه بود. او توانست در زمان بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی کشور، قبایل مهم را با یکدیگر متحد کند و همه‌ی بخش‌های ایران را تحت حکومت خود درآورد. کریمخان بنیان‌گذار سلسله‌ی زندیه بود و در تاریخ زندیان با نام وکیل‌الرعایا نیز شناخته می‌شود. او در زمان حکومتش، برای آسایش مردم و آبادانی کشور تلاش‌های بسیاری کرد. ایران در آن دوران، به امنیت و آرامشی نسبی رسید و وضعیت معیشت و زندگی مردم بهبود یافت.
کریمخان زند کیست؟
محمدکریم بهادرخان زند، متولد سال ۱۷۰۷ میلادی، بنیان‌گذار سلسله‌ی زندیه در ایران است. او با نام کریمخان زند شهرت یافت و از سال ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۹ میلادی بر سرزمین ایران فرامانروایی کرد. گفتنی است که خراسان و بلوچستان تحت حکومت او نبودند؛ اما سرزمین‌هایی مانند قفقاز و چند سالی هم بصره به تصرف او و سپاهیانش درآمدند. کریمخان به‌عنوان نیکوترین و خوش‌نام‌ترین پادشاه سرزمین ایران پس از حمله‌ی اعراب و ورود اسلام به ایران شناخته می‌شود.
کریمخان در ابتدا رئیس طایفه‌ی زند بود و در دوران حکومت نادرشاه، از فرماندهان خوش‌نام سپاهش محسوب می‌شد. او جزو اقوام لر بود که به زبان لکی و لری صحبت می‌کردند. دودمان زندیان در دشت‌های همدان و در بخش‌های مرکزی زاگرس زندگی می‌کردند. براساس آثار تاریخی به‌دست‌آمده، محل زندگی ایل زند در روستای کمازان و پری در نزدیکی ملایر بوده است. کریمخان از فرزندان اینقان خان لر و از شاخه‌ی لک‌ها و لرها بود.
به قدرت رسیدن کریمخان زند
پس از مرگ نادرشاه افشار، به‌دلیل هرج‌ومرج و ناامنی‌های به‌وجودآمده، دولت مرکزی قدرت خود را از دست داد. حاکمان نواحی مختلف نیز به‌همراه خان‌ها و فرماندهان سپاه نادر دست به شورش زدند. در آن زمان، بسیاری به‌دنبال رسیدن به منصب پادشاهی بودند و افرادی مختلفی در دوره‌های کوتاهی بر بخش‌هایی از ایران حکومت کردند، ازجمله:
- احمدشاه درانی در شرق ایران؛
- محمدنصیر خان احمد زهی در بلوچستان؛
- محمدحسن خان قاجار در استرآباد؛
- آزادخان افغان در نواحی شمال ایران؛
- علی‌مردان خان چهارلنگ در بخش‌های بختیاری.
در میان این‌همه هرج‌ومرج، کریمخان برای بهبود اوضاع کشور، به‌طرف لرستان حرکت کرد. او تصمیم گرفت همه‌ی مدعیان قدرت را شکست دهد و اوضاع آشوب‌زده‌ی ایران را به سامان برساند. او ابتدا نواحی خراسان و کزاز را تصرف کرد. سپس حاکم اردلان (نواحی کردستان عراق و ترکیه امروزی) و حاکم همدان را شکست داد. در ادامه‌ی مسیرش، برای به‌دست‌آوردن حکومت اصفهان و عراق، به شاهرخ‌میرزا افشار و ابوالفضل خان بختیاری حمله کرد.
کریمخان برای ازبین‌بردن هرج‌ومرج، تصمیم گرفت نوه‌ی شاه سلطان حسین صفوی را به پادشاهی انتخاب کند. او شاه اسماعیل سوم را که سن کمی داشت، بر تخت نشاند و خود را نایب او معرفی کرد تا با اطمینان خاطر، به انجام وظایفش بپردازد. کریمخان درنهایت توانست بخش‌های جنوبی و شمالی و غربی ایران را آرام کند و تحت حکومت خود درآورد.
پس از پیروزی برادرش، صادق‌خان در فتح بصره، نفوذ ایران بر جزایر جنوبی خلیج فارس و بحرین و اروندرود نیز افزایش یافت. سپس، کریمخان توانست محمدحسن خان قاجار را شکست دهد و در دیوان‌خانه‌ی قدیم تهران، خود را وکیل‌الرعایا معرفی کند. درواقع، این آغاز دوران پادشاهی کریمخان بود؛ اما به‌دلیل اینکه خوش نداشت خودش را پادشاه بنامد، عنوان وکیل‌الرعایا را برگزید. او حاکمی فروتن و خوش‌نام بود.
اوضاع ایران در دوران حکومت کریمخان
کریمخان یکی از پادشاهان خوش‌سیرت ایران بود و با رعیت، بسیار مهربان رفتار می‌کرد. او ساده‌زیست بود و توجهی به جلال سلطنتی و تکلفات زندگی نداشت. کریمخان با هوش و تدبیر خود، آرامش و رفاهی نسبی برای مردم ایران به همراه آورد. در دوران حکومتش، دانشمندان ارج و جایگاه ویژه‌ای داشتند. همچنین کارخانه‌های شیشه‌گری و چینی‌سازی در ایران احداث شدند. صنایع بازرگانی نیز در دوره‌ی او رونق فراوانی یافتند.
در دوران حکومت وکیل‌الرعایا، کشورهای غربی نتوانستند امتیازات چندانی به دست بیاورند؛ زیرا کریمخان دید مثبتی به آنها نداشت. البته روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه و حتی فرانسه و انگلستان برقرار بود.
کریمخان که به‌خوبی با مشکلات مردم آشنا بود، تلاش کرد مردم را درگیر آشوب و جنگ نکند و رعیت از پرداخت خراج به سپاهیان آسوده باشند. او بیشتر سرمایه‌ی کشور را برای رفع نیازهای مردم خرج می‌کرد. اوضاع اقتصادی مردم در آن دوران، رو به بهبودی رفت و درآمدهای آنها کفاف زندگی‌شان را می‌داد. همین ویژگی‌های حکومت زند باعث خوش‌نامی این حاکم در بین رعایا شده بود.
در دوران حکومت کریمخان، شیراز به پایتختی انتخاب شد و بناهای تاریخی بسیاری در این شهر ساخته شدند. ازجمله‌ی آنها می‌توان به کاروانسراها، بازار وکیل، حمام وکیل، ارگ کریمخانی و مسجد وکیل اشاره کرد. همچنین، بقعه‌ی شاعران بنامی چون حافظ و سعدی مرمت شدند. در آن دوران به هنر نیز توجه می‌شد و در حوزه‌ی موسیقی بعضی از هنرمندان مرد و زن توانستند نام خود را در تاریخ ثبت کنند.
در دوران حکومت کریمخان، علمای مذهبی از احترام و جایگاه اجتماعی مناسبی برخوردار بودند؛ اما برخلاف دوران صفویه، در مناصب حکومتی نقش چندانی نداشتند. در واقع، رسیدگی به امور دینی مردم برعهده‌ی آنان بود و مهم‌ترین جایگاهی که در اختیار داشتند، قضاوت در دستگاه قضا بود.
گفته می‌شود کریمخان توجه خاصی به خرافه‌های مرسوم در میان مردم نداشت و بیشتر به صحبت‌های دانشمندان و منجمان توجه و اتکا می‌کرد.
اوضاع ایران پس از مرگ کریمخان
وکیل‌الرعایا در سال‌های پایانی زندگی‌اش به بیماری سل مبتلا شد و به‌دلیل ضعف ناشی از بیماری، با شنیدن خبرهایی مبنی بر شورش اعراب و برخی از دیگر ولایت‌های کشور، روزبه‌روز افسرده‌تر می‌شد. در نهایت، پس از حدود ۳۰ سال حکومت، در بستر بیماری درگذشت.
هنوز زمانی از مرگ او نگذشته بود که فرزندانش برای کسب مقام و رسیدن به قدرت، صف‌آرایی کردند. پس از درگیری سه‌روزه، زکی‌خان یکی از هم‌فکران کریمخان زند، توانست قدرت را به دست بگیرد. جسد کریمخان در این سه روز دفن نشده و بر زمین مانده بود. پس از اینکه زکی‌خان بر اوضاع مسلط شد، طبق آیین شاهنامه و وصیت کریمخان، جسد او را در مقبره‌ای در عمارت کلاه‌فرنگی به خاک سپرد.
پس از کریمخان، پادشاهان دیگری در سلسله‌ی زندیه بر ایران حکومت کردند که مجموع مدت حکومت آنها به ۱۷ سال هم نکشید. در آن مدت، اوضاع کشور به هم ریخت. وقوع نبردهای پر‌شمار برای به‌دست‌آوردن قدرت، به نابسامانی اوضاع مردم و کشور انجامید و درنهایت، مردم قربانی زیاده‌خواهی فرمانروایان قاجار شدند.
کلام پایانی
دوران فرمانروایی کریمخان زند و به‌قدرت‌رسیدن حکومت زندیان در ایران، آرامشی نسبی برای مردم کشور به همراه داشت. مکتوبات تاریخ آن دوران نشان‌دهنده‌ی رضایت مردم از حکومت خاندان زند و ساده‌زیستی وکیل‌الرعایاست. او که از ایل زند و طوایف لک و لر همدان بود، معمولاً به زبان فارسی یا لری صحبت می‌کرد.
«دستی بر ایران» با انتشار مطالب گوناگون تاریخی، علاقه‌مندان را با تاریخ ایران بیشتر آشنا می‌سازد. در این نوشتار نیز درباره‌ی تبار زندیان و اوضاع ایران در دوران حکومت کریمخان زند نکاتی بیان شده است.
