کبوترخانه از عناصر معماری و بناهای تاریخی است که از دیرباز در همه‌ی نقاط جهان ساخته شده است. کبوترخانه مکانی است برای نگهداری کبوترها و جمع‌آوری کود آنها. چنین کودی در کشاورزی کاربرد فراوان داشته است. این بناها نمونه‌ی بارز ارتباط معماری با معیشت و زندگی مردم و همچنین پیوند جدایی‌ناپذیر معماری و اقلیم است. کبوترخانه های ایرانی از نظر شکل و اندازه تنوع بسیاری دارند و یکی از جلوه‌های معماری ایرانی محسوب می‌شوند.
کبوترخانه، کبوترخان یا برج کبوتر سازه‌ای است که در آن، لانه‌های بسیاری برای نگهداری کبوتران تعبیه می‌شده است. این سازه‌ها در میان مزارع کشاورزی و باغ‌ها و گاه در مجاورت منازل مسکونی ساخته می‌شدند و کود کبوتران را سالی یک یا دو بار از داخل این برج‌ها جمع‌آوری می‌کردند. کبوترخانه‌ها عمدتاً در مناطق مرکزی ایران به‌ویژه اصفهان، در شکل‌ها و پلان‌های متنوع بنا شده‌اند.
تاریخچه ساخت کبوترخانه های ایران
از ساخت نخستین کبوترخانه‌ها به‌دلیل استفاده از مصالح خشت و گل در بنا و تخریب آنها در طول زمان، اطلاع دقیقی در دست نیست. بیشترین اطلاعات کبوترخانه‌ها مربوط به دوره‌های صفویه و قاجار بوده است؛ اما با مراجعه به متون تاریخی و ادبی و بررسی واژه‌ی کبوترخانه و واژه‌های مترادف آن، می‌توان تاریخ طولانی‌تری برای این بناها تصور کرد. سابقه‌ی تاریخی استفاده از برج‌های کبوترخانه در ایران احتمالاً به بیش از یک هزاره می‌رسد.
کبوترخانه های ایرانی در ادبیات و لغت‌نامه‌ها
در فرهنگ لغات فارسی، نام کبوترخانه با واژگان مترادف آن «وَردَه» و «برج» و «برج کبوتر» در دوره‌های مختلف استفاده شده است:
- در کتاب لغت فرس (قرن ۵ قمری)، واژه‌ی ورده به چوب کبوتران معنی شده است؛ چوبی که کبوتر را با آن می‌پرانند.
- اسدی طوسی در کتاب صحح الفرس (قرن ۸ قمری) و در مجمع الفرس (قرن ۱۱ قمری)، ورده را به معنای برج کبوتران به کار برده است.
- در غیاث اللغات در معنی برج چنین آمده است: «در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه برای کبوتران است موسوم به برج کبوتر؛ چون پیخال (فضله، سرگین) کبوتر به کار رنگرزان آید. محصول برج کبوتر در سرکار پادشاهی رسد و بعضی نوشته‌اند که برج کبوتر خانه کبوتر را گویند.»
- برای واژه‌ی کبوترخان نیز این معانی آمده است: برج حمام، برج کبوتر، کفترخان، کبوترخانه، بارو گونه‌ای که در آن لانه‌های کبوتران سازند.
معرفی کبوترخانه های ایرانی
کبوترخانه‌ها به کمتر بنایی شبیه هستند. برخی گفته‌اند که به برج شبیه‌اند؛ اما جنگجویان این برج‌ها، کبوترانی هستند که به پیام‌آور صلح معروف‌اند. کبوترخانه برای کبوتر مانند کندویی است برای زنبور عسل. در گذشته، کبوترخانه‌ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد پراهمیتی داشتند و امروز نیز به‌عنوان فناوری برآمده از فرهنگ ایرانی در خور بررسی هستند.
دیگر ویژگی مهم کبوترخانه‌ها از این نظر است که همچون بادگیرها، یخچال‌ها، آب‌انبارها، قنات‌ها و کاروانسراها، جزو بناهای بومی در معماری ایران محسوب می‌شوند. این‌گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروز بسیار در خور توجهند. کبوترخانه‌ها مکان‌هایی برای کبوتران هستند و به‌منظوری خاص بنا می‌شدند. در طول تاریخ، از فضولات این پرنده هم در ساخت باروت تفنگ و هم به‌عنوان کود استفاده می‌شده است؛ تاجایی‌که جمع‌آوری این فضولات، لزوم ابداع بنایی به نام برج کبوترخانه را سبب شد.
کبوترخانه در ایران و خارج از ایران
کبوترخانه نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهایی همچون افغانستان، ترکیه، مصر و همچنین در کشورهای اروپایی همچون انگلستان، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا نیز مشاهده می‌شود. قدیمی‌ترین کبوترخانه‌هایی که در ایران وجود دارند، بیشتر در استان اصفهان هستند.
موقعیت قرارگیری و ساختار معماری کبوترخانه های ایران
کبوترخانه‌ها در دشت‌های مرکزی ایران ساخته شده‌اند. آب‌وهوای این مناطق به‌طور طبیعی معتدل و مناسب برای نگهداری کبوتران بوده است. این سازه‌ها عمدتاً در میان مزارع کشاورزی و باغ‌ها و در برخی موارد در کنار منازل مسکونی واقع شده‌اند. موقعیت برج باید طوری باشد که از هر نظر امنیت کبوتران را تأمین کند و دسترسی به آب و دانه برایشان به‌سهولت امکان‌پذیر باشد.
نکات مهم در ساخت کبوترخانه‌ها
سه مسئله‌ی اساسی در ساخت کبوترخانه‌ها عبارت‌اند از:
- به‌کاربردن حداقل مصالح
- ایجاد حداکثر تعداد لانه‌های کبوتر
- فضاهای ارتباطی مناسب
طراحی ورودی کبوترخانه‌ها به‌گونه‌ای بوده که هیچ نوع پرنده‌ی دیگری به‌جز کبوتر امکان واردشدن به داخل بنا را نداشته است؛ به این علت که ورودی با توجه به ابعاد و اندازه‌های کبوتر ساخته شده و از ورود پرندگان دیگر جلوگیری می‌کرده است. درعین‌حال، بدنه‌ی کاه‌گلی بنا مانع زاد و ولد حشرات موذی همچون ساس و کنه می‌شد. برای استحکام بیشتر، داخل بنا را با تیرچه‌های متقاطع مسلح می‌کردند و سطح بیرونی را با ساروج می‌اندودند تا مانع از فرسایش محیطی گردد.
در بخش میان‌تهی بالای کبوترخانه نیز دریچه‌هایی برای تبادل حرارت و جریان هوا به داخل کبوترخانه ایجاد می‌کردند. این حالت نزدیکی بسیار با بادگیرهای استان‌های کویری ایران دارد. در صورت نزدیک‌نبودن آبگیر و جوی و رودخانه نیز در میان کبوترخانه چاهی به‌منظور تأمین آب شرب کبوتران حفر می‌کردند. صاحبان کبوترخانه‌ها در هر فصل یک بار برای جمع‌آوری فضولات به داخل کبوترخانه‌ها وارد می‌شدند و کود را جمع‌آوری می‌کردند. کبوتران موجود در کبوترخانه گاهی به بیش از ۷هزار جفت می‌رسیدند و میزان کود این کبوتران در حدود ۷۰هزار کیلوگرم در سال بود که عایدی ارزشمندی برای کشاورزان به حساب می‌آمد.
در معماری کبوترخانه، از توجه به اصل تشدید به‌منظور توجه به پرواز هم‌زمان و دسته‌جمعی حدود ۱۴ تا ۲۵هزار کبوتر، عالمانه بهره برده شده است؛ چراکه چنین برخاستن ناگهانی، ارتعاشات بسیار قوی‌ای به دنبال دارد. هندسه و ریاضیات به‌دلیل به‌حداکثررساندن سطح در حجم ثابت و استفاده از اصول زیباشناختی در این بناها نمایان است.
مصالح کبوترخانه‌ها
مصالح کبوترخانه‌ها به‌دلیل قرارگیری در منطقه‌ی کویری و فراوانی خاک رس، عمدتاً خشت و گل بوده است. استفاده از خاک رس در بنا همچون عایق حرارتی در برابر سرما و گرما بوده و درعین‌حال، عایق صوتی محسوب می‌شده که آرامش کبوتران را در درون کبوترخانه فراهم می‌کرده است.
کاربرد کبوترخانه‌ها
کشاورزی یکی از مهم‌ترین منابع معیشتی ایرانیان بوده است و نقش به‌سزایی در سبک زندگی مردم داشته است. در طول سالیان دراز، گذشتگان با آگاهی از کیفیت منحصربه‌فرد کود کبوتر، به‌منظور استفاده از آن در زمین‌های کشاورزی، اقدام به ساخت کبوترخانه‌ها می‌کردند. فصلی از کتاب «علم فلاحت و زراعت» به ذکر ۱۶ نوع کود و نحوه‌ی مصرف هریک می‌پردازد و در خصوص کود کبوتر می‌نویسد: «سرگین کبوتر نیز قوت عظیم دارد و از آن اندکی با دیگر زبل‌ها به کار باید و الا دگر زیادت باشد.» کتاب علم فلاحت و زراعت پس از سال ۷۰۰ هجری نوشته شده است و متأسفانه نام مؤلف آن مشخص نیست.
جمع‌آوری فضولات کبوتران به‌عنوان کود و دورکردن آنها از مزارع به‌منظور جلوگیری از آسیب‌رساندنشان به مزارع و شکارکردن و استفاده‌کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست. قسمت عمده‌ی این فضولات در حاصلخیزکردن زمین‌های زراعتی و مقدار کمی هم در دباغی به مصرف می‌رسید. این فضولات پس از مخلوط‌شدن با خاک، به کود بسیار عالی برای پرورش بهتر خربزه و هندوانه و سایر میوه‌های جالیزی تبدیل می‌شد.
این فضولات در زندگی اقتصادی کشاورزان محلی نقش مؤثری داشت. این موضوع نشان‌دهنده‌ی توجه معماری ایرانی به معیشت و زندگی مردم است. مطالعه درباره‌ی این بناها نشان می‌دهد که معماران ایرانی در آن روزگاران افزون‌بر صرفه‌جویی در زمین، برای بهبود محصولات کشاورزی چه شگردهایی به کار می‌برده‌اند. در گذشته‌ها، کشاورزان فضله‌ها را به‌شکل قالب مکعب آجری درآورده و هر قالب را یک تا دو قران می‌فروختند.
در اسناد گذشته، به‌ویژه در سفرنامه‌های دوره‌ی صفویه و قاجار، از ساخت کبوترخانه برای تهیه‌ی گوشت کبوتر نامی برده نشده است. طبق این اسناد، از کود کبوتران در مزارع کشاورزی برای کشت محصولاتی همچون صیفی‌جات و برخی میوه‌ها مانند خربزه استفاده می‌شده است.
مالکیت کبوترخانه‌ها
در عهد صفویان، عمده‌ترین وجوه زمین‌داری به‌ترتیب عبارت بود از: زمین‌های دولتی که به‌صورت تیول واگذار می‌شد، املاک خاصه‌ی سلطنتی، زمین‌های وقفی و مالکیت خصوصی بر زمین که در ردیف آخر قرار می‌گرفت. اغلب زمین‌های پرارزش جزو املاک سلطنتی بود. باید گفت اغلب زمین‌ها اعم از سلطنتی و وقفی و خصوصی به دهقانان اجاره داده می‌شد. مبنای اجاره نیز شکلی از تقسیم محصول بود.
مالکیت کبوترخانه‌ها نیز به چند صورت بود: مالکیت دولتی، سلطنتی، وقفی و کبوترخانه‌های واقع در املاک خصوصی و اربابی. به نظر می‌رسد مالکان و حتی خود شاهان صفوی تمایل داشتند املاک خود ازجمله کبوترخانه‌ها را به‌منظور پرهیز از پرداخت مالیات و قوانین ارث و مصادره‌نشدن، به موقوفه تبدیل کنند.
گونه‌شناسی کبوترخانه های ایران
تنوع و گوناگونی کبوترخانه‌ها از نظر موضوعاتی همچون نقشه، فرم، شرایط محیطی و مالکیت بسیار متفاوت و گسترده است؛ اما مهم‌ترین گونه‌شناسی از نظر پلان و معماری صورت می‌گیرد:
نوع اول: این نوع کبوترخانه‌ها فقط از یک استوانه تشکیل شده‌اند. بدنه‌ی خارجی کبوترخانه با هدف ایستایی بیشتر قدری متمایل ساخته شده و بر بدنه‌ی داخلی آن لانه‌های کبوتران قرار دارند که تا زیر سقف ادامه یافته است. سقف کبوترخانه به‌صورت گنبدی‌شکل است و در نوک گنبد کبوترخانه، دریچه‌ی مشبکی قرار دارد که سه عامل تهویه و روشنایی و ورود و خروج کبوتران را تأمین می‌کند.
نوع دوم: این کبوترخانه‌ها از چند استوانه‌ی ساده تشکیل شده‌اند که در یک یا دو ردیف و به تعداد مختلف در کنار هم قرار گرفته‌اند. ازاین‌رو، تا حدودی بر ظرفیت کبوترخانه افزوده شده و بدون واردکردن خللی در پایداری کبوترخانه، از ضخامت دیواره‌ها کاسته شده است.
نوع سوم: این برج‌ها از نوع استوانه‌ای هستند. پلان پیشرفته‌تری در مقایسه با برج‌های گروه اول دارند. با ایجاد جرز و دهانه‌هایی توانسته‌اند تا حدودی بر ظرفیت برج بیفزایند؛ بااین‌حال دیواره‌ها ضخامت زیادی دارند. بدنه‌ی خارجی آنها به‌منظور پایداری بیشتر، کمی متمایل ساخته شده‌اند و در قسمت داخلی، جرزها و دهانه‌ی نگهدارنده‌ی سقف وجود دارند.
نوع چهارم: این کبوترخانه‌ها همانند کبوترخانه‌های چنداستوانه‌ای هستند، با این تفاوت که نسبت به کبوترخانه‌های نوع دوم پیشرفته‌ترند. بدین ترتیب که قسمت داخلی طبقه‌ی همکف و اول آنها به‌شکل منشور با مقطع چندضلعی است. طبقه‌ی همکف به‌وسیله‌ی جرزهایی به استوانه‌ی خارجی متصل شده، ولی قسمت فوقانی تغییر شکل یافته است. در طبقه‌ی اول با ایجاد راهروهایی توانسته‌اند بر تعداد لانه‌های کبوتر بیفزایند و تا حدی از حجم مواد ساختمانی بکاهند.
نوع پنجم: در این گروه، برج‌ها از نوع استوانه‌ای هستند. تقریباً پلان مشابهی دارند و فقط تقسیمات داخلی آنها متفاوت است. فضاهای ارتباطی در مقایسه با برج‌های قبلی تناسب بیشتری دارند، به‌طوری که دسترسی به همه‌ی قسمت‌های برج به‌سهولت امکان‌پذیر است. در بعضی برج‌ها با اضافه‌کردن تقسیمات داخلی و تعداد طبقات برجک‌ها توانسته‌اند به‌نحو مؤثری بر تعداد لانه‌های کبوتر بیفزایند و از مصالح ساختمانی بکاهند و همچنین، در وضع تهویه و روشنایی برج پیشرفتی حاصل نمایند.
نوع ششم: این کبوترخانه‌ها نیز از نوع استوانه‌ای هستند و از نظر نمای خارجی به‌جز قسمت‌های فوقانی آن، چندان تفاوتی با سایر کبوترخانه‌ها ندارند. بااین‌حال، در داخل آن تغییر درخورملاحظه‌ای مشاهده می‌شود؛ جرزها تغییر شکل یافته و از بدنه‌ی خارجی جدا شده و به‌صورت ستون‌هایی درآمده‌اند.
نکات طراحی و ساخت کبوترخانه‌ها
در ساخت و طراحی کبوترخانه های ایران به نکات بسیار ریز و درعین‌حال بسیار مؤثری توجه شده است. رعایت این نکات فضای مناسبی را برای بهره‌وری از کبوترها در اختیار کاربران قرار داده است. در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
مسئله‌ی تهویه داخل برج حائز اهمیت بوده است. داخل برج در طول سال باید از حرارت مطبوعی برخوردار باشد تا کبوتران بتوانند در شرایط مساعدی تخم‌گذاری کنند.
دیگر نکته، نور لازم برای کبوتر است. با توجه به اینکه کبوتران در تاریکی دید کافی ندارند، باید روشنایی داخل برج به‌نحوی تأمین شود که آنها به‌آسانی بتوانند لانه‌های خود را پیدا کنند و ورود و خروجشان به‌سهولت امکان‌پذیر باشد.
درباره‌ی ورودی‌های کبوترخانه باید به این نکته اشاره کرد که پنجره‌ها و برجک‌های مشبک باید به‌نحوی تعبیه شده باشند که کبوتران برای ورود و خروج دچار مشکل نشوند و مجبور نباشند برای یافتن لانه‌هایشان داخل برج را دور بزنند. همچنین، هر کبوترخانه باید مانند دژی نظامی در برابر همه‌ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نیست، مقاوم و نفوذناپذیر باشد. نه‌تنها باید قوش، قرقی، جغد، کلاغ، گربه، روباه و تا حدی آدمیزاد را دربر‌گیرد، بلکه باید مار و موش را نیز شامل شود. البته موش خود، دشمن کبوتر نیست؛ اما با کانال‌سازی‌اش در زیر پی‌ها، راه ورود مار به داخل کبوترخانه‌ها را از طریق زیر زمین فراهم می‌آورد.
برای پیشگیری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم به کبوترخانه، در کبوترخانه های ایران لانه‌های ورودی کبوتر (کبوتر رو) کاملاً حساب‌شده و گاه به‌وسیله‌ی تنبوشه‌هایی استاندارد بنا شده‌اند. چنانچه کبوتر رو کمی بزرگ‌تر باشد، سایر پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می‌کنند و اگر کوچک‌تر باشد کبوتران بزرگ‌تر قادر به ورود به آن نیستند.
برای جلوگیری از بالارفتن گربه و مار از برج‌های مدور، به‌شیوه‌ی اصفهان، از نوار یا نوارهایی از گچ در کمر برج استفاده می‌کرده‌اند. رنگ سفید نوار و نوارهای گچی افزون‌بر زیبایی، به جلب کبوتران کمک می‌نموده است. احیاناً کبوتران چاهی به‌مرور به این رنگ بازتاب شدیدی نشان داده‌اند. تله‌ی مارگیر به‌تنهایی ابداع خلاقانه‌ای است که نصب آن در کبوترخانه‌های خمین و گلپایگان و خوانسار رایج بوده است. امروزه در فناوری‌های کشاورزی استفاده از بو و هورمون برای راندن یا به‌دام‌انداختن حشرات مطرح است. در گذشته، از این فکر برای فراری‌دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده می‌شده است.
کشاورزان در کنار برج، ظرفی حاوی شیر در میان حاقه‌هایی از آهک قرار می‌دادند. هنگامی که مار به قصد خوردن شیر به‌سمت ظرف می‌رفت، پوست بدنش به آهک آغشته می‌شد و همین امر باعث مسمومیت و مرگ مار می‌گردید. در برخی از برج‌های کبوترخانه مثل برج دستگرد، نوار گچی به بدنه‌ی ساختمان برج وجود داشت تا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه‌ی کبوتران نفوذ کند.
در دُرچه چون می‌دانستند مار عاشق خوردن ماست است، رسم بود که سفال‌هایی با دهانه‌ی باریک را از ماست پر می‌کردند و در کف برج دفن می‌کردند. مار پس از ورود به برج، به داخل کوزه می‌رفت تا ماست بخورد، ولی در بازگشت دیگر قادر به خروج از کوزه نبود؛ چون پس از خوردن ماست، بدن او افزایش حجم پیدا می‌کرد. با این ترفند، مار به تله می‌افتاد و هلاک می‌شد.
از دیگر نکات ساخت کبوترخانه‌ها طراحی دایره‌ای آن‌هاست که با فضاهای تودرتو در مقاومت مطلوب آن نقش داشته است. مارها قادر به بالارفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان‌پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاه‌های آبشخور امکان استفاده از آب را برای کبوتران فراهم می‌آوردند.
پرسش‌های متداول درباره کبوترخانه های ایران
در این قسمت به تعدادی از پرسش‌های متداول شما پاسخ داده‌ایم. چنانچه شما پرسش دیگری دارید، آن را در بخش دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید. ما سؤال شما را به هیچ عنوان بی‌پاسخ نخواهیم گذاشت:
کاربرد کبوترخانه‌ها در ایران چیست؟
کبوترخانه‌ها مکانی برای جمع‌آوری فضولات حیوانی و استفاده از آنها در کشاورزی است.
بیشترین کبوترخانه های ایران در چه دوره‌ای ساخته می‌شدند؟
در دوره‌ی صفوی و قاجار شاهد بیشترین ساخت کبوترخانه‌ها بوده‌ایم.
سه مسئله‌ی اساسی در ساخت کبوترخانه‌ها چیست؟
• به‌کاربردن حداقل مصالح
• ایجاد حداکثر لانه‌های کبوتر
• فضاهای ارتباطی مناسب
با سلام
بنده مهندس صنایع این کشور اهل و ساکن اصفهان.پدر من آخرین بازمانده از نسل برج سازی کبوتر بوده کلیه برج های کبوتر توسط پدر و پدربزرگش ساخته شده.هیچکس حقایق این علم را نمیداند.کشور آلمان متوجه شده و سراغ پدرم را می‌گیرد .