کاروانسرای دیر گچین؛ اهمیت تاریخی و معماری آن

کاروانسرای دیر گچین یکی از کاروانسراهای بزرگ ایران به شمار می‌آید که در نزدیکی شهر ورامین واقع شده است و می‌توان آن از جاهای دیدنی ورامین به شمار آورد. این کاروانسرا به دلیل وسعت و بزرگی، مادر کاروانسراهای ایران نامیده می‌شود. این بنای تاریخی در سال 1382 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. پس از ثبت آن، تا سال 1385 مجدداً مرمت و بازسازی شد.

سازندگان این بنای تاریخی، ساسانیان هستند. بعدها، سلجوقیان، صفویان و قاجاریان آن را بازسازی کردند. این کاروانسرا به دلیل قرارگیری در جاده ری به قم و قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، مورد توجه پادشاهان مختلف قرار گرفته است.

موقعیت جغرافیایی کاروانسرای دیر گچین

این کاروانسرا در مرکز پارک ملی کویر و در 80 کیلومتری شمال شرقی قم قرار دارد. از جنوب غربی ورامین در حدود 35 کیلومتر و از بزرگراه گرمسار در حدود 60 کیلومتر فاصله دارد. در حال حاضر دیر گچین در نزدیک روستای علی آباد، یکی از روستاهای قم قرار دارد.

برای رفتن به کاروانسرای دیر گچین باید از بزرگراه حرم تا حرم، از قم به سمت گرمسار راهی شوید. پس از حدود 70 کیلومتر، کاروانسرا را در سمت راست خواهید دید. مسیر دسترسی از لب جاده تا کاروانسرا، حدود 100 متر، جاده‌ی خاکی است.

تاریخچه ساخت این بنای تاریخی

این بنای ارزشمند یادگار هنر معماری در روزگار ساسانیان است. گرچه در سلسله‌های بعدی، تغییراتی در آن انجام شد و قاجاریان بخش‌هایی به آن افزودند، اما بنای اولیه به دوران حکومت اردشیر ساسانی باز می‌گردد. بر اساس تخمین کارشناسان، این کاروانسرای زیبا، در حدود 1700 سال قدمت دارد.

دلیل نام‌گذاری این کاروانسرا به دیر گچین

این کاروانسرا در طول تاریخ اسم‌های زیادی داشته است. اسامی مهم این کاروانسرا به شرح زیر هستند:

• دیرالجص، صوره‌الارض، اردشیر، دیر گچین، دیر کاج.

به دلیل استفاده از گچ به عنوان مصالح اصلی در بین آجرهای بنا و سایر قسمت ها، نام مشهورتر کاروانسرا، دیر گچین است. نام دیگر بنا، گنبد گچی است که آن را به عنوان نماد کاروانسرا می‌شناختند. متأسفانه در حال حاضر اثری از این گنبد باقی نمانده است.

نام دیر نیز به علت قرارگیری این کاروانسرا در جاده باستانی ری به اصفهان، معروف به «راه دیر» بوده است. بعد از تغییر جاده‌ی قم به تهران، دیر گچین کم کم متروکه شد و رونق و شکوه خود را از دست داد. امروزه در حال بازسازی این کاروانسرا هستند و به علت مجاورت آن با بزرگراه، پیش بینی می شود رونق بیشتری پیدا نماید.

معماری کاروانسرای دیر گچین

این بنای تاریخی ارزشمند با مساحت 12 هزار متر مربع، هزاران مسافر را در خود جای می‌داده است. مساحت کاروانسرا به علاوه‌ی بخش‌های خارج از آن به 19 هزار متر مربع می‌رسد. این بخش‌ها عبارتند از:

• آتشکده، کوره آجرپزی، آب‌انبار، قبرستان.

از قسمت‌های مختلف این بنا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• چند برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام شامل گرمخانه و خزینه، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی، دکان‌های خرید و فروش کال ، آب‌انبار، آب‌بند، کوره آجرپزی، فضاهای امنیتی، عمارت.

یکی از موارد جالب توجه این بنای تاریخی، دیواری است که دور آن قرار دارد. دیوار هشتاد متر طول، یک متر قطر و پنج متر ارتفاع دارد.

معرفی چند قسمت از کاروانسرا

در زیر به معرفی چند قسمت از کاروانسرای دیر گچین می‌پردازیم:

ورودی

هنگام ورود به کاروانسرا، اولین چیزی که توجه مسافران را جلب می‌کرد، ورودی آن بوده است. مسافران با عبور از هشتی ورودی، وارد حیاط مرکزی می‌شدند.

درِ کاروانسرا به گونه‌ای بود که به جهت جنوب غربی باز می‌شد. سازندگان این بنا معتقدند بودند، جهت شمال شرقی و این نحوه چرخش در، موقعیت مناسبی برای مسافران است و به راحتی آن را می‌بینند.

مسجد

یکی از مکان‌های بسیار جالب و مذهبی کاروانسرا، مسجد آن است که حدود 300 متر مربع مساحت دارد. مسجد کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده است. ساخت دیواره‌های محراب این مسجد متعلق به دوران ساسانیان و بنای خود محراب، به زمان سلجوقیان برمی‌گردد.

احتمالاً در دوران ساسانیان، این محل آتشکده بوده است، اما در زمان سلجوقیان، این آتشکده را به مسجد تغییر کاربری داده‌اند. مسجد از یک معماری کاملا ساده و معمولی برخوردار است و در آن از تزئینات ویژه و انواع کاشی‌کاری‌ها خبری نیست.

حمام

یکی از شاهکارهای معماری و هنر ایرانی، حمام این کاروانسرای خاص است. حمام دارای بخش‌های زیر است:

• سربینه، خزینه، گرمخانه، سرویس بهداشتی.

یکی از دلایل نام‌گذاری کاروانسرای دیر گچین به مادر کاروانسراهای ایران، وجود چنین حمامی است. وجود چنین امکاناتی در آن زمان، شگفت‌انگیز است.

اتاق‌ها

همان طور که می‌دانید، کاروانسرا محل آسایش و حتی داد و ستد مسافران بوده است. بنابراین، وجود چندین اتاق در این کاروانسرا دور از انتظار نیست.

در هر طرف حیاط این بنا، 8 تا 10 اتاق وجود دارد که هر کدام تنها یک طبقه و یک در ورودی دارند. در مجموع، تعداد اتاق‌ها به 36 عدد می‌رسد. یکی از نکات جالب معماری اتاق‌ها، وجود طاقچه‌ها، اجاق‌ها و ساخت سقف چهار ترک است.

اتاق‌ها نسبت به زمین ارتفاع دارند، اما برای آن‌ها پله نگذاشته‌اند. اتاق ویژه‌ای در قسمت شمال شرقی کاروانسرا وجود دارد که به اتاق شاه‌نشین معروف است و احتمالاً پادشاهان و افراد خاص از آن استفاده می‌کرده‌اند.

حیاط

این بنا، حیاطی به شکل 8 ضلعی دارد و اتاق‌ها، حجره‌ها، دکان‌ها و… دورتادور آن قرار گرفته‌اند. اتاق‌های حیاط ، نسبت به اتاق‌های عادی، شرایط بهتری دارند و احتمالاً مخصوص مهمانان خاص بوده‌اند. این حیاط در قسمت شمال شرقی کاروانسرا واقع شده است.

آسیاب

معمولاً کمتر کاروانسرایی هست که در آن آسیاب هم وجود داشته باشد. مصالح اصلی ساخت آسیاب، سنگ است و در قسمت شمال غربی کاروانسرا قرار دارد.

فضاهای امنیتی

این کاروانسرا را طوری ساخته بودند که در صورت حمله‌ی دشمن، توانایی دفاع داشته باشد و همچنین، ورودی و دیوار آن، شکلی مانند قلعه داشته باشد. دیوارها، برج‌ها و ورودی، جزو فضاهای امنیتی کاروانسرا به شمار می‌روند.

در کاروانسرا چهار برج بزرگ و دو برج کوچک ساخته بودند که هم دارای کاربری نظامی و دفاعی بوده‌اند و هم در آن مشعل روشن می‌کردند تا مسافران از راه دور کاروانسرا را ببینند.

«دستی بر ایران» تلاش دارد در راستای توسعه‌ی گردشگری مسئولانه، به شکل موثرتری به معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران بپردازد. بنابراین، ضمن معرفی کاروانسرای دیر گچین، شما را به بازدید از سایر جاذبه‌های گردشگری قم مانند: حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران نیز دعوت می‌کند.

کاروانسرای دیر گچین کجاست؟

کاروانسرای دیر گچین در فاصله‌ی ۸۰ کیلومتری از مرکز استان قم و در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جاده‌‌ی قم-ورامین یا ساوه-گرمسار قرار دارد. موقعیت مکانی این کاروانسرا را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره کاروانسرای دیر گچین

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.