کاخها بناهایی هستند که با نوعی معماری عالی ساخته شدهاند. در مقیاس وسیعتر، شامل بناهای اشرافی و تجاری و مسکونیِ اربابی یا ساختمانهایی بزرگ محصور در یک قلعه هستند. نگاهی گذرا به تاریخ معماری ایرانی نشان میدهد که ساختن کاخ همواره موردتوجه پادشاهان و حکمرانان قرار میگرفته است. کاخ های ایرانی نمادی از شکوه و قدرت پادشاهان بودهاند و هر پادشاه معمولاً در طول زندگی خود در یک یا چندین کاخ زندگی میکرده است. اصولاً کاخها را در مناطق خوش آب و هوا میساختند.
تا پیش از اسلام، کاخ های ایرانی کاربرد ترکیبی حکومتی سکونتی مذهبی داشتهاند و همزمان بهعنوان عبادتگاه و نیایشگاه مذهبی، قلعهی دفاعی و مکانی برای سکونت پادشاهان و برپایی مراسم و جشنهای تشریفات استفاده میشدهاند.
کاخ در لغتنامهها
معانی مختلفی از کاخ در لغتنامهها آمده است: کاخ کوشک باشد (لغت فرس اسدی). منظر و کوشک را نیز گویند (صحاح الفرس). کوشک بلند (زمخشری). کوشک و قصر و عمارت بلند باشد (برهان). در لغتنامهی دهخدا نیز گفته شده است: خانه، اتاق، کوشک و خانههایی چند، روی هم برافراشته یا قصری که در بستان سازند.
کاخ را میتوان بهطور کلی اینگونه تعریف کرد: کاخها بناهایی مجلل هستند که نه توجیه مذهبی داشتهاند و نه در رفاه عمومی نقش داشتهاند.
تفاوت تعریف کاخ و کوشک و ارگ در منابع مختلف
- کاخ: قصر، مسکن شاهانه یا خانهی بسیار مجللی است که از نظر ساختار و معماری و تزیینات، نسبت به دیگر بناها ممتاز باشد.
- کوشک: بنای برونگرا و عمارتی عالی و مرتفع که در وسط حیاطی بزرگ یا باغ قرار گرفته باشد، بنایی مکعب یا چندضلعی که عمدتاً همهی جوانب آن دارای نماست و از همهطرف نور و هوا و منظر داشته باشد. از آنجا که اغلب کوشک متعلق به شاهان بوده یا به افراد متمول تعلق داشته و اقامتگاهی شاهانه محسوب میشده است، در بسیاری از موارد، کاخ و کوشک به یک معنا به کار برده شدهاند.
- ارگ: در لغتنامهها اینگونه تعریف شده است: قلعهای کوچک که در میان قلعهای بزرگ ساخته شده است و دارای برج و باروست. ارگ در اصطلاح بهمعنای اقامتگاه یا محل زندگی فرمانرواست. پس ارگ به جایی میگویند که در آن، فرمانروای شهر یا کشور اقامت داشته باشد و در این مکان، به ادارهی امور حکومتی بپردازد.
کاخ های ایرانی در دورهی پیش از اسلام
کاخسازی در ایران پیشینهای بهاندازهی تاریخ دارد. در حدود دوهزار سال قبل در ایران به تأثیر از بینالنهرین و بهوجودآمدن حکومتها و شهرها، ساختن کاخها آغاز شد. در داخل مرزهای کنونی ایران، کاخهایی ساخته شدهاند، مانند «چغازنبیل» در دشت هموار خوزستان، که دارای طرحهایی هستند که میتوان آنها را طرحهای سادهشدهی کاخ های بینالنهرین تصور کرد.
اولین کاخ های ایرانی بناهایی بودهاند با اتاقهای بزرگ و کوچک در اطراف یک حیاط مرکزی. چغازنبیل را «اونتاش هوبان» پادشاه ایلام باستان در شهر «دور اونتاشی» یا «دوراونتاش» در سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد بنا کرد. این معبد بزرگ که نمونهای از کاخ های ایرانی آن دوره نیز محسوب میشود، مجموعهای متشکل از تعدادی اتاق در اطراف یک حیاط است. این بنا تلفیق کاملی از تطبیق هوشمندانه یک بنای مسکونی ارائه میدهد که از یک طرف حیاط و فضای داخلی دارد و از طرف دیگر حصاری جانبی.
در اواخر قرن دهم قبل از میلاد، مجتمعی از خانههای حیاطدار در تپههای حسنلو در آذربایجان ساخته شده است که امروزه باستانشناسان آنها را خانههای سوخته یا لایه ۴ حسنلو نامگذاری کردهاند. در فضای میانی این بنا، ستونهای چوبی روی پایههای سنگی استوار شدهاند که این عمل، آغازی برای تالارسازی تشریفاتی است.
در منطقهی باباجان لرستان نیز آثار بناهایی یافت شده که از لحاظ طرح معماری شباهت بسیار به بناهای تپهی حسنلو دارند. این بناها در قرنهای هشتم و هفتم قبل از میلاد ساخته شدهاند.
دوران ماد
تالارسازی اورارتویی بهعنوان اولین قدم معماری مادها در ساخت بناهایی اعم از خانههای اشرافی یا بناهای تجاری به کار رفته است. تالارسازی مادها سرمشقی برای معماری هخامنشی بوده است که نمونهی مهم آن را در کاخ آپادانا میبینیم.
از دوران ماد، دو بنا تا زمان ما باقی مانده است. یکی در تپهی نوشیجان و دیگری در گودینتپه واقع است. آثار تپهی نوشیجان، متعلق به قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد، شامل آتشگاه، قلعهی نظامی و تالار تشریفاتی با چهار راهرو است.
در سال ۸۰۰ ق.م در گودینتپه لایه ۱۰، یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصارداری بنا کرده است. توسعهی تالار ششمعبر (راهرو) اولین گام در تالارسازی و شاید الگوی کاخ هخامنشی بوده است.
دورهی هخامنشی
تاریخ معماری کاخسازی هخامنشی سه دورهی متمایز دارد:
- اولین دوره از سال ۵۵۰ ق.م شروع میشود. در طراحی یکی از کاخ های پاسارگاد، با ایجاد تالاری بزرگ، قسمت شمال شرقی آن کاملاً طولانی و ستوندار است و دو اتاق در گوشهی شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.
- دورهی دوم از سال ۵۲۰ ق.م شروع میشود که نمونهای از بناهای این دوره در تخت گوهر، میان نقش رستم و تخت جمشید قرار دارد. تفاوت اساسی بنای تخت گوهر با آنچه قبل از آن ساختهشده، در طبقهی اول آن است؛ بهخصوص میتوان گفت که طرح تالار مرکزی آن با تالارهای مربعشکل آپادانا در تخت جمشید و تالار شوش اختلاف فاحش دارد؛ بدون اینکه نمای خارجی بناها با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
- نمونهی سومین دورهی معماری هخامنشی را در کاخ های آپادانای تخت جمشید و کاخ شوش میبینیم که ابعاد آنها تقریباً به یک اندازه است. چهار برج برجسته در گوشههای کاخ شوش تعبیه شده است. ضمناً کاخها در وسط باغ بنا نشدهاند، بلکه ضلع جنوبی آنها دیوار جنوبی باغ نیز هست. در هر دو کاخ، اوج توسعه و تکامل هنر معماری هخامنشی را در تالارهای مربعشکل مرکزی آنها مشاهده میکنیم.
دورهی اشکانی
در دورهی اشکانی، آثاری مانند قلعهی ضحاک و بنای کوه خواجهی سیستان تحتتأثیر معماری یونانی بودهاند که تأثیر این سبک معماری را میتوان بهطور کامل در این بناها مشاهده کرد.
دورهی ساسانیان
در دورهی ساسانیان شاهد ساخت و سازهای عظیمی هستیم و کاخ های ایرانی این دوره به زیبایی هرچه تمامتر ساخته شدهاند. اولین نمونهی کاخسازی دورهی ساسانی، کاخ فیروزآباد فارس متعلق به اردشیر است.
در قرن سوم میلادی، کاخ بیشاپور ساخته شده است. این کاخ دارای تالار بار عام به وسعت ۵۰۰ مترمربع است و گنبدی به ارتفاع ۲۵ متر دارد. در هر ضلع این تالار مرکزی سه ایوان تعبیه شده که آنها را از سنگ و آجر با ملات ساختهاند.
تزیینات وسیع گچبری این کاخ بهترین نمونهی موجود از تزیینات داخلی یک کاخ ساسانی را نشان میدهد. در دیوارهای تالار بار عام ۶۴ طاقچه به شکل استادانهای ساخته شده است. بسیاری از نقشبرجستههای تزیینی آن از هنرهای یونان و روم اقتباس شدهاند. این مجموعه معبدی به نام آناهیتا دارد که مکعبشکل است با اضلاعی بهاندازهی ۱۴ متر. مصالح بهکاررفته در آن سنگهای حجاریشدهاند که بدون ملات در کنار هم قرار گرفتهاند و معبد را شکل دادهاند. این مکان برای تقدیس آب بوده و به فرشتهی آب یعنی آناهیتا تعلق داشته است.
کاخ سروستان که در قرن پنجم میلادی ساخته شده است، علاوه بر اینکه یک کاخ است، از نظر برخی پژوهشگران جنبهی تقدس نیز داشته است. در مرکز این کاخ، تالارهایی با ستونهای جانبی بنا شدهاند. این کاخ شامل ایوان ورودی، گنبد مرکزی و حیاط است که در دو طرف طولی بنا قرار دارند.
در قرن ششم میلادی، یک کاخ مقدس در مجموعهی آتشکدهی «آذر گشنسب» تخت سلیمان بنا کردهاند که اهمیت بسیاری برای پادشاهان ساسانی داشته است؛ تا آنجا که پس از تاجگذاری در تیسفون، برای زیارت به این آتشکده در شیز میآمدهاند.
یکی دیگر از کاخ های ایرانی معروف دوران ساسانی، عمارت خسروی است که در قرن هفتم میلادی در منطقهی قصر شیرین در میان باغی بسیار وسیع بنا شده است. کاخ دارای یک تالار سلطنتی گنبددار بوده است. کاخ که مجاور یک آتشکدهی بزرگ است، از آخرین بناهای دورهی ساسانی محسوب میشود.
کاخ های ایرانی در دورهی پس از اسلام
در قرنهای اولیه پس از اسلام، در ایران بهندرت نشانی از ساخت یک نمونه کاخ را میتوان یافت. شاید به این دلیل است که در این قرون حکومتهای مستقل کمتر وجود داشتهاند و بیشتر توان ایرانیها صرف کسب استقلال از اعراب میشده است.
از کاخ های دورهی سلجوقی آثار چندانی به دست نیامده است و تنها در منابع و متون تاریخی دربارهی کاخ های این دوره میتوان اطلاعاتی به دست آورد.
دورهی مغول
در دورهی ایلخانی، کاخها بیشتر از مصالح ناپایدار ساخته میشدند یا به شکل خیمههای بزرگ بودند؛ دلیل این امر را میتوان در زندگی مغولی و در سیاربودن آنها جستوجو کرد. تعدادی از قصرهای این دوره از چوب ساخته شدهاند. تعداد دیگری به شکل خیمههایی بودهاند که برای سکونت موقت در زمستان و تابستان به کار میرفتهاند.
کاخ آباقاخان در تخت سلیمان طوری ساخته شده که دورتادور دریاچهی مرکزی تخت سلیمان را احاطه کرده است. در تخت سلیمان هم بناهای ساسانی وجود دارند و هم بناهای ایلخانی. از آنجا که بناهای ساسانی با برج و بارو در شمال تپه بودهاند، ایلخانان بناهای خود را در جنوب تخت سلیمان ساختهاند و طرح ساختمانهای آنها به شکل چهارایوانی بوده است.
از دورهی تیموری در مرزهای ایران کاخی به دست نیامده است.
دورهی صفویه
عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. زیباترین و باشکوهترین آثار معماری ایران در همین دوره ساخته شدهاند، هرچند بسیاری از کاخ های این دوره ویران شدهاند. اکثر این کاخها در شهر اصفهان است که در زمان شاهعباس اول بهعنوان پایتخت انتخاب شد. از زمان صفوی، احداث کاخ های ایرانی وارد مرحله تازهای شد و در پایتختهای سهگانه آن زمان یعنی تبریز و قزوین و اصفهان، نمونههای جالبتوجهی ساخته شدهاند.
کاخ های چهلستون، هشتبهشت و عالیقاپوی اصفهان، صفیآباد بهشهر، فین کاشان و فرحآباد ساری از مهمترین نمونههای معماری عهد صفوی هستند. مهمترین مسئله در ساختن کاخها، بهویژه از عهد صفوی بهبعد، تزیین با کاشیکاری، گچبری، آیینهکاری و سنگکاری است.
کاخ عالیقاپو
از دیگر کاخ های ایرانی دوران صفوی، بنای عالیقاپوست که در میدان نقش جهان اصفهان واقع است و ورودی دیگر کاخ های سلطنتی بوده است. تاریخنویسان مجموعهی پشت عالیقاپو را دولتخانهی نقش جهان نامیدهاند. این کاخ مهم و ایوان بزرگ و مسقف آن، محل استقرار پادشاه و درباریان برای تماشای جشنها و بازیهای ورزشی اجراشده در میدان بهویژه بازی چوگان بوده است.
کاخ چهلستون
کاخ چهلستون اصفهان از کاخ های ایرانی عهد صفوی است. این کاخ از یک تالار اصلی با تزیینات نقاشی روی گچ، یک تالار مسقف باز در جلوی آن و یک استخر بزرگ آب تشکیل شده است. سقف این تالار بر بیست ستون استوار شده که بازتاب تصویر این ستونها در آب استخر، مجموعهای از چهل ستون را نشان میدهد که کاخ را به همین دلیل چهلستون نامیدهاند.
کاخ هشتبهشت
طرحی متفاوت با کاخ های مذکور را در کاخ هشتبهشت مربوط به اواخر عهد صفویه میبینیم. این کاخ دارای فضای میانی زیبایی با حوضی در پایین و نورگیری در بالا و سقفی گنبدی و مزین است. در اطراف این حوضخانه و در چهار سمت فضای میانی رو به چهار سمت باغ، چهار ایوان و روی چهار کنج آن اتاقهایی ساخته شدهاند.
طرح هشتبهشت، شبیه کاخ سلطنتی قزوین است و فقط فاقد راهروی ستوندار اطراف بناست. هشتبهشت، نمایانگر همآهنگترین معماری دوران صفویه، هم در نمای خارجی و هم در نقاشیهای داخلی آن است.
کاخ صفیآباد
در بهشهر که در بلندای تپهای مشرف به شهر بهشهر (اشرفالبلاد) قرار گرفته، کاخ صفیآباد طرحی شبیه سایر کاخ های صفوی دارد.
دورهی زندیه
معماری دورهی زندیه، حلقهی اتصالی میان معماری صفویه و قاجار محسوب میشود. معماری کاخ های دورهی زندیه به لحاظ کارکردی و فضایی، تشابهاتی با کاخ های دورهی صفویه و قاجار دارد؛ اما در جزئیاتی نظیر سازماندهی فضاها، تناسبات و تزئینات، دارای ویژگیهای خاص خود هستند. از دورهی افشار نیز کاخ خورشید در کلات باقی مانده است.
دورهی قاجار
معماری دورهی قاجار به علت قرارگرفتن در سیر انتقالی از سنتگرایی به مدرنیته، دارای ویژگیهای خاصی است. شروع روند کاخسازی در دوره فتحعلیشاه با ساخت کاخ نگارستان شروع شد. در دورهی ناصرالدینشاه سبک ساخت کاخ های قاجاری به سمت معماری غربی متمایل شد و در این دوره، کاخ یاقوت اولین نمونهی تأثیر معماری اروپا بر کاخسازی ایرانیان بود و این شیوه نیز تا پایان حکومت قاجار ادامه پیدا کرد.
ویژگی کاخ های ایرانی در این دوره، تالارهای وسیع با نقاشیهای دیواری و تصاویری از چهرهی سران و پادشاهان مملکت بوده است. در معماری کاخسازی، ساختن بادگیر مزین به کاشیکاری و طلا در عمارات و آیینهکاری یک رکن از معماری اصیل ایرانی بوده است.
ازجمله کاخ های قاجار میتوان به کاخ های زیر اشاره کرد:
- کاخ گلستان
- کاخ نگارستان
- کاخ سلیمانیه
- قصر دوشان تپه
- قصر فیروزه
- کاخ سلطنتآباد
- قصر عشرتآباد
- کاخ سپهسالار
- کاخ صاحبقرانیه
- کاخ سرخهحصار یا کاخ یاقوت
- کاخ ابیض
- کاخ ملیجک
دورهی پهلوی
کاخسازی در دوران پهلوی نیز ادامه پیدا کرد. در این دوره، کاخهایی در تهران و اطراف تهران ساخته شدهاند که از معروفترین آنها میتوان به کاخ گلستان، کاخ سعدآباد، کاخ مادر و کاخ نیاوران اشاره کرد.
معماری انواع کاخ های ایرانی
ساخت کاخ های ایرانی در ابعاد مختلفی صورت میگرفته است؛ از یک تک ساختمان مجلل گرفته تا مجتمعی کامل با امکانات مختلف که در وسیعترین شکل خود، گاه ابعاد آن به بیش از یک در یکونیم کیلومتر میرسیده است.
کاخ های ایرانی مجتمعمانند برای تمامی نیازهای خصوصی و رسمی دربار طراحی میشدهاند که مطابق با آنها، اقامتگاه خصوصی وسیع پادشاه و ملتزمانش بههمراه تسهیلاتی برای محافظان وی در نظر گرفته میشدهاند. این بناهای متعدد که تماماً در میان محوطهی کاخ قرار میگرفتهاند، شامل سربازخانه، اسلحهخانه و اسطبل و دیوانخانه (ادارات) برای مقامات دربار و… بودهاند.
از سوی دیگر، هر کاخ در سادهترین شکل خود میتوانست منحصر به یک ساختمان تنها باشد؛ مانند عمارت هشتبهشت صفوی. در این صورت نیز کاخ به دو بخش خصوصی و عمومی تقسیم میشد: فضایی باز که در دسترس همگان بود و برای پذیرش عموم در نظر گرفته میشد؛ بخشی از ساختمان که برای زندگی خصوصی شاه بود. در اینگونه کاخها فضای بیرونی از اهمیت خیلی بیشتری برخوردار بود و بزرگتر درنظر گرفته میشد.
یکی از ویژگیهای برجستهی معماری کاخ های ایرانی تا قبل از دوران معاصر، اصل تداوم و پیوستگی آن است. از این نظر، شگفتآور است که بدانیم از اواخر دورهی ساسانیان تا دوران پس از اسلام، اصول سازماندهی و معماری تقریباً یکسانی بر ساخت کاخها حاکم بوده است.
معمولاً این کاخها شکل ترکیبی سهبخشی متشکل از سه محور موازی را به خود میگرفتند که گاهی نقشهای چلیپایی را میساختند. این سبک را در دوان اولیهاش میتوان در کاخ های ساسانی مانند کاخ سروستان دید. همان روش را در کاخ های صفوی نیز میتوان مشاهده کرد. در بسیاری از کوشکهای صفوی، میتوان الگوی کاخ آپادانای هخامنشی را با چهار ایوان رو به بیرون و چهار مجموعه اتاق در کنجهایشان دید؛ مانند کوشک هشتبهشت اصفهان.
اهمیت و نمای بیرونی کاخها بسیار پراهمیت بوده است؛ چرا که باعث جلبتوجه حاضران میشده است.
بزرگترین کاخ سلطنتی ایران
کاخ سعدآباد یکی از بزرگترین کاخ های ایرانی است. وسعت این کاخ ۱۱۰ هکتار است. مجموعهی تاریخی سعدآباد از شمال با کوههای البرز، از شرق به گلابدره، از مغرب به ولنجک و از جنوب به تجریش میرسد. این مجموعه با داشتن ۱۸ کاخ بزرگ و کوچک متعلق به دورههای قاجار و پهلوی است. این کاخ که از بزرگترین و مهمترین کاخ های ایرانی است، هشت ورودی و همچنین جنگل طبیعی، چشمهها، قناتها، باغهای زیبا، گلخانهها و خیابانهای متعددی دارد.
معروفترین کاخ های تهران
کاخ های تهران به دو نوع کاخ های سلطنتی و غیرسلطنتی تقسیمبندی شدهاند:
کاخ های سلطنتی:
- کاخ گلستان
- کاخ سعدآباد
- کاخ شمسالعماره
- کاخ نیاوران
- کاخ عشرتآباد
- کاخ حسنآباد
- کاخ مرمر
- کاخ صاحبقرانیه
- کاخ فرحآباد
کاخ های غیرسلطنتی:
- کاخ ثابت پاسال یا ورسای ایران
- کاخ سلیمانیه
- عمارت بانک ملی
- کاخ بهارستان
- عمارت باغ فردوس
- عمارت مسعودیه
- کاخ دادگستری
- کاخ شهربانی
- کاخ سنا
- کاخ جوانان
- کاخ باشگاه تاج
- کاخ پرسپولیس
- کاخ سهرابی
تفاوت کاخ با دژ و قلعه
همانطور که در مطالب قبلی گفتیم، کاخ به محل اقامت خانوادهی سلطنتی، رئیس دولت، مقامات عالیرتبه و اشراف گفته میشود. در برخی موارد به بناها و ساختمانهای بزرگ نیز کاخ میگویند؛ اما کاربردهای کاخها با قلعه و دژ متفاوت است. دژ کاربرد جنگی دارد و قلعه کاربرد نظامی و دفاعی دارد.
قدیمیترین کاخ های جهان
- کاخ فرعون در تبس
- کاخ های تختجمشید
- کاخ های آشوری نینوا
- کاخ کنوسوس در یونان
چرا کاخ های ایرانی برجا نماندهاند؟
کاخ های ایرانی که بناهای باشکوه دوران خود بودهاند، جنبهی مذهبی و عامالمنفعه نداشتهاند. از همین رو، شامل بناهایی نمیشدند که سنت وقف به نگهداری آنها کمک کند. با گذشت روزگار و مرگ پادشاهان یا از بین رفتن حکومتها این بناها نیز بهتدریج نابود میگشتند و کمتر نشانی از آنها بهجا میماند.
هیلن براند باستانشناس عقیده دارد بیشتر گرایش بر این بوده که هر پادشاهی کاخ خودش را در آغاز شروع حکومتش و در مکانی بسازد که خود میپسندید. حتی برخی فرمانروایان کاخ حاکم پیش از خود را نابود میکردند تا هم خود را مهم جلوه دهند و هم اینکه از مصالح آن برای کاخ خود استفاده کنند
پرسش های متداول درباره کاخ های ایرانی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان میتوانید با ما از طریق بخش دیدگاههای همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوالهای شما پاسخ خواهیم داد.
تعریف کاخ چیست؟
کاخ بنایی غیرمذهبی است که محل اقامت خانوادهی سلطنتی، رئیس دولت، مقامات عالیرتبه و اشراف گفته میشود. در برخی موارد به بناها، ساختمانهای بزرگ نیز کاخ میگویند.
قدیمیترین کاخهای جهان کداماند؟
• کاخ فرعون در تبس
• کاخ های تختجمشید
• کاخ های آشوری نینوا
• کاخ کنوسوس در یونان
بزرگترین کاخ ایران کدام است؟
مجموعه کاخ های سعدآباد از بزرگترین کاخ های ایرانی محسوب میشوند.