چشم انداز فرهنگی طوس در شمال شرق ایران

طوس شهری تاریخی در استان خراسان رضوی کشور ایران می باشد و در بخش شمال غربی شهر مشهد قرار گرفته است. شهر طوس در سال 1375 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده ‌است. چشم انداز فرهنگی طوس شامل بناهایی در این شهر کوچک است که هر یک یادآور بزرگانی در تاریخ ایران است که نقش بسزایی در سیر تحولات فرهنگی مردم ایران داشته اند.

این بناهای معروف طوس عبارتند از: آرامگاه فردوسی، گنبد هارونیه یا آرامگاه امام محمد غزالی (مؤلف کتاب معروف احیاء علوم ‌الدین) و آرامگاه مهدی اخوان ثالث. همچنین ارگ و حصار قدیمی شهر و کشف رود نیز از دیدنی های شهر طوس است.

در منابع تاریخی سیاحان بسیاری پیرامون طوس نوشته اند لیکن در اینجا به معرفی بارزترین بناهایی از این شهر می پردازیم که چشم انداز فرهنگی طوس را شکل می بخشند.

بناهای تاریخی در چشم انداز فرهنگی طوس

در اینجا به بررسی بناهایی می پردازیم که این چشم انداز را بیشتر به ما معرفی کنند:

آرامگاه فردوسی

این آرامگاه در شهر طوس، محل دفن ابوالقاسم فردوسی طوسی، شاعر حماسه سرای ایرانی است. فردوسی توانست با تلاش بی پایان خود گام مهمی در زمینه حفظ زبان پارسی بردارد.

القابی همچون حکیم سخن، حکیم توس و استاد سخن نیز به فردوسی داده شده است. هنگامی که زبان دانش و ادبیات در ایران زبان عربی بود، فردوسی با سرودن شاهنامه توانست جانی تازه به فرهنگ و ادبیات ایرانی ببخشد. این کتاب زمانی به زبان پارسی نگاشته شد که نوشتن و سرودن به زبان پارسی در ایران ممنوع اعلام شده بود و اشغالگران عرب مانع از نشر و نگارش مطالب به این زبان می شدند.

شایان ذکر است که فردوسی با صرف تمامی منابع مالی خویش و در طی سی سال به گردآوری داستان های حماسی ایران و بیان بخشی از تاریخ این سرزمین پرداخت و در انتها در تکه زمین کوچکی که از وی به جا مانده بود دفن شد. در طی زندگی اش ناملایمات بسیار دید اما مصرانه پیگیر هدفش بود و در این امر موفق شد. بدون فردوسی، معلوم نبود که امروز مردم ایران به چه زبانی سخن می گفتند. شاید عربی، شاید ترکی و شاید زبانی دیگر.

معماری آرامگاه فردوسی

طرح فعلی مقبره فردوسی اثر معمار ایرانی حسین لرزاده است. این مقبره در ۱۸ ماه، ساخت شد و جایزه ی مدال فردوسی را در جشن هزاره این شاعر پارسی دریافت نمود.

مساحت آرامگاه 900 متر مربع است و در دوره های گوناگون بارها تعمیر و بازسازی شده است. در سال 1969 با طراحی ثانویه مهندس هوشنگ سیحون بنای آرامگاه فردوسی گسترش یافت و باغ اطراف آن به همراه موزه کنارش ساخته شد. این گسترش نقش موثری بر چشم انداز فرهنگی طوس داشت.

در ضمن، باغ آرامگاه حدود شش هکتار مساحت دارد و یک موزه و کتابخانه را در خود جای داده است. ساختمان آرامگاه فردوسی در سال 1934 هم زمان با آیین‌های هزاره فردوسی افتتاح شد. این آرامگاه از سه قسمت تشکیل شده است. مهمترین بخش آن، بخش میانی است. در این بخش سنگ قبری از جنس مرمر و به ابعاد ۱/۵×۱ متر و حدود ۰/۵ متر ارتفاع بر روی سکوی مرمری قرار گرفته است.

بخش دیگر آرامگاه فردوسی، تالاری مربع شکل از جنس سنگ مرمر است. داخل این تالار با کاشی ایرانی تزئین شده است. همچنین چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار قرار گرفته است. سومین بخش، محوطه پلکانی از جنس سنگ مرمر ناب است که اتاقی بر روی آن قرار گرفته و اشعار زیادی از فردوسی روی دیوار آن حجاری شده است.

معماری آرامگاه فردوسی، یادآور معماری‌ پاسارگاد و مقبره کوروش است. تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی در بنای اصلی آرامگاه فردوسی، یادآور ویژگی‌های معماری بنای پرسپولیس است.

بخش فوقانی آرامگاه، در اجرای اولیه توپر بود اما در بازسازی میان‌تهی ساخته شد. سقف داخلی ساختمان نیز با کاشی‌کاری معرق و عناصر تزیینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی تزئین شده است. دیوارهای آرامگاه با سنگ هایی از منطقه توس نماسازی شده است.

آرامگاه مهدی اخوان ثالث

در فضای انتهایی موزه طوس، سنگ قبر کوچکی وجود دارد که متعلق به شاعری بزرگ از سرزمین خراسان است. بسیاری از ادیبان، مهدی اخوان ثالث را فردوسی معاصر ایران می دانند. سنگ قبری که بر مزار اين شاعر معروف وجود دارد در واقع مبین حکايت زندگی اوست. چشم انداز فرهنگی طوس معاصر به وسیله اشعار اخوان ثالث شناخته می شود.

اشعار اخوان زمینه اجتماعی دارند و هر از گاهی حوادث زندگی مردم را نشان می دهند. به لحاظ سبک ادبی، اشعار اخوان دارای لحن حماسی آمیخته با صلابت و سنگینی شعر خراسانی است.

هر سال، ساعت پنج بعد از ظهر روزِ چهارم شهریور (26 آگوست) خانواده و دوستداران اخوان ثالث مراسم سالگشت درگذشت او را بر مزارش برگزار می کنند.

گنبد هارونیه (آرامگاه محمد غزالی)

گنبد هارونیه، بنایی دیگر در چشم انداز فرهنگی طوس است که قدمت آن به حدود سده های سیزده و چهارده میلادی می رسد. این بنا در فاصله بیست کیلومتری شمال‌ غربی مشهد و در ورودی شهر طوس قرار دارد. معماری گنبد هارونیه مربع ‌شکل و به صورت بنایی آجری است.

فضاهای داخلی این بنای تاریخی شامل ورودی ایوان، چهار شاه‌نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی است. تمامی این قسمت‌ ها در معرض دید گردشگران قرار دارد. همچنین در محوطه بیرونی گنبد هارونیه سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی وجود دارد.

از سوی دیگر باغچه مستطیل‌ شکل بزرگی نیز روبه‌روی ایوان ‌هارونیه طراحی و ساخته شده است که در نقشه اولیه بنا نیز دیده می شود. درباره کاربری این بنا، برخی آن را خانقاه و محل تدریس امام محمد غزالی می دانند که قبل از حمله مغول ساخته شده است. علاوه بر این، برخی مردم این بنا را زندان هارون نیز می نامند. این بنا از نظر سازه، عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد، دارای معماری خاص و با ارزشی است.

ارگ و حصار قدیمی شهر طوس

این ارگ و حصار قدیمی آن به ارگ مرکزی یا کهن دژ نیز معروف است. این بنای دفاعی بخشی از چشم انداز فرهنگی طوس است که در مرتفع ترین قسمت توس و در بخش شمال غربی شهر ارگی قرار گرفته است. زمانی این بنا مرکز حکومتی و دیوانی شهر قدیم توس بوده است. ارگ و حصار قدیمی شهر طوس بوسیله سه حصار و یک خندق حفاظت و حمایت شده است.

در اینجا به معرفی سه حصار شهر می پردازیم:

1. حصار اول : دور تا دور خندق از بخش بیرونی یک دیوار چینه ای مستحکم وجود داشته است. امروزه اثری از این حصار موجود نمی باشد و از آن فقط یک خط کم رنگ با برجستگی کم ارتفاع باقی مانده است.

2. حصار دوم (حصار داخلی): از جنس خشت های استاندارد آن زمان یعنی23 در 23 و قطر 5 سانتیمتر ساخته شده است. حصار دوم دارای دو دروازه در غرب و جنوب غرب و 8 برج در زوایا و طرفین دروازه ها بوده که از چینه و خشت بوده است.

3. حصار سوم (حصار هسته اصلی قلعه): از جنس خشت و دارای دو در ورودی در غرب و شمال و چهار برج در گوشه ها و دو برج در طرفین ورودی ها بوده است.

در فضای بین دو حصار دوم و سوم آثار معماری در هم فرو ریخته ای وجود دارد.

کشف رود

این رودخانه، به رودی در شمال استان خراسان رضوی اشاره دارد که از شمال شهر مشهد می گذرد و دارای ارزش تاریخی بسیاری است. در گذشته مسیر این رود، راه بازرگانی بسیار وسیعی بوده است که کشورهای مختلف از جمله مرو، هندوستان و چین را به بین النهرین متصل می ساخت.

آثار تاریخی ارزشمندی در بخش حاشیه ای کشف رود از دوران باستان کشف شده اند که قدمت برخی از آنها به حدود دویست هزار سال می رسد و عمدتا اشیای سنگی دست ساز برای مصارف روزمره زندگی می باشند.

گذشته پرفراز و نشیب کشف رود بر اهمیت یافتن شهر توس موثر بوده است. حتی قبل از ورود اسلام، منطق واقع شده در حاشیه این رود به علت شرایط جوی مناسب، یکی از مناطق مورد توجه برای سکونت در استان خراسان بوده اند.

چرا از طوس دیدن کنیم؟

طوس نمادی تاریخی و فرهنگی از بخش شرقی ایران و خراسان کهن است. عالمان زیادی از جمله جابربن حیان، محمد بن اسلم طوسی، ابوالقاسم فردوسی، شیخ طوسی و خواجه نصیرالدین طوسی در رونق علمی این شهر نقش داشته اند. امروزه چشم انداز فرهنگی طوس به وسیله ی آثار تاریخی و افتخارات فرهنگی آن شناخته می شود.

از این رو نقش طوس را به عنوان قطب فرهنگی و تاریخی خراسان نمی توان نادیده گرفت. در حقیقت، بازدید از طوس و ابنیه تاریخی آن، بازدید چکیده ای از فرهنگ، هنر، آداب و رسوم مردم این سرزمین است.

شهر طوس کجاست؟

شهر طوس در ۲۰ کیلومتری شمال غربی مشهد، استان خراسان رضوی، واقع شده است. موقعیت مکانی شهر طوس در زیر ارائه شده است:

پرسش‌های متداول درباره چشم انداز فرهنگی طوس

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.