یکی از پرنده‌های افسانه‌ای با ویژگی‌های خارق‌العاده همای سعادت است که در اساطیر ایرانی از آن یاد شده است. جالب اینکه در واقعیت نیز پرنده‌ای به همین نام وجود دارد که همان ویژگی‌های نوع افسانه‌ای را دارد. این پرنده در واقع نوعی کرکس با طول بدن ۱۰۲ تا ۱۲۵ سانتی‌متر است که ظاهر آن در سنین مختلف و در مناطق مختلف تفاوت دارد. البته، ما در این نوشتار قصد داریم درباره‌ی همای سعادت که پرنده‌ای افسانه‌ای و نماد خوشبختی است، مطالبی ارائه کنیم. با این حال، این پرنده را با نوع واقعی آن نیز مقایسه خواهیم کرد.
همای سعادت در ادبیات
در ادبیات ایران و سروده‌های شاعران معروفی همچون فردوسی، هما پرنده‌ی سعادت نامیده شده و نماد فر و شکوه است. بنابراین، وجود او را به فال نیک گرفته‌اند. همچنین، این پرنده‌ی افسانه‌ای در قصه‌ها و مثل‌های ایرانی نیز راه یافته و در آنجا پرنده‌ای استخوان‌خوار و بی‌آزار نامیده شده است.
هما در واقعیت
معمولا در افسانه‌ها فقط ویژگی‌هایی از موجودات مختلف ذکر می‌شود و تصور آنها با به تصویر کشیدنشان راحت‌تر می‌شود. گاهی، موجودات هم‌نامی در واقعیت نیز وجود دارند که ممکن است با موجودات افسانه‌ای اشتباه گرفته شوند. درباره‌ی هما نیز پرنده‌ای به همین نام در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا (از جمله در مناطقی از ایران) زندگی می‌کند. این پرنده نوعی کرکس با جثه‌ی بزرگ از گروه بازها و جزو پرنده‌های در خطر انقراض در ایران است.
البته، ویژگی‌های کلی همای واقعی با همای افسانه‌ای تقریبا یکسان است. به نظر می‌رسد که تصور مردم از این پرنده باعث تصویرسازی‌های مختلف برای تجسم همای افسانه‌ای شده باشد. پرنده‌ی همای واقعی از دیرباز برای مردم نواحی مرکزی ایران، شمال هند و تبت آشنا بود. این موضوع را از اَعمال مردم گذشته درباره دفن کردن مردگانشان متوجه می‌شویم. در واقع، مردمان زرتشتی و بوداییان تبت، دخمه‌هایی در بالای نقاط مرتفع می‌ساختند و مردگان خود را در در آنجا قرار می‌دادند تا پرنده هما از گوشتشان تغذیه کند. به عقیده‌ی آنها این کار عاملی برای عبور مردگان به جهان دیگر بود.
ویژگی‌های ظاهری پرنده هما
پرنده‌ی همای واقعی پرنده‌ای با طول بدن ۱۰۲ تا ۱۲۵ و طول بال ۲۳۵ تا ۲۷۵ سانتی‌متر است. رنگ و ظاهر این پرنده در سنین مختلف و در مناطق مختلف متفاوت است. پرنده‌ی همای نابالغ نیز معمولا به رنگ‌های قهوه‌ای و خاکستری تیره مشاهده شده است.
پرهای آتشین و پرشکوه نیز از ویژگی‌های پرنده‌ی هماست، ولی همه‌ی آنها این ویژگی را ندارند. در واقع، با استحمام پرنده در آب غنی از آهن باعث تغییر رنگ پرهای او به نارنجی یا آتشین می‌شود. همچنین، پر آنها در صورت آغشته‌شدن به املاح آهن‌دار چنین رنگی می‌گیرد. در کل، پرنده‌ی همای آزاد پرهای زیبایی دارد و در صورت به اسارت گرفتن این پرنده مشاهده‌ی چنین پرهای زیبایی از او غیر ممکن می‌شود.
تفاوت همای سعادت با پرنده هما
در افسانه‌ها درباره‌ی همای سعادت و ویژگی‌های خارق‌العاده‌ی آن مطالبی آمده که پرنده‌ی هما این ویژگی‌ها را ندارد. در واقع، مردمان ساکن کشورهای مرکز آسیا در افسانه‌های خود همای سعادت را همچون ققنوس (پرنده‌ی مقدس و افسانه‌ای در اساطیر ایران) صاحب کرامت می‌پندارند. برخی شاعران معروف ایرانی همچون فردوسی، سعدی، حافظ و نظامی نیز در اشعار خود از این پرنده‌ی افسانه‌ای نام برده و به افسانه‌ای بودن و ویژگی‌های خارق‌العاده‌ی آن اشاره کرده‌اند.
طبق منابع مختلف هما در زمره‌ی پرندگان بهشتی قرار دارد. جالب اینکه نیمی از وجود این پرنده نر و نیم دیگرش ماده است که در اصطلاح روانشناسی این حالت را آنیما آنیموس می‌نامند. پرنده‌ی مزبور هرگز بر روی زمین نمی‌نشیند. سایه‌ی پرنده در حال پرواز نیز بر سر هر کسی بیفتد به سعادت می‌رسد.
پرنده هما نماد چیست؟
در افسانه‌ها و ادبیات کشورهایی همچون ایران، ازبکستان، آناتولی، مصر و هند و ادبیات اقوام غُز و بوداییان تبت پرنده هما یا همای را نماد سعادت و کامرانی می‌دانند. در واقع، عقیده بر آن است که سایه‌ی این پرنده بر سر هر کسی بیفتد، سعادتمند می‌شود. به همین دلیل، این پرنده را به نام مرغ سعادت و نشانه‌ی پادشاهی می‌پندارند.
آیا لوگوی هواپیمای ملی ایران (هما) همان همای سعادت است؟
خیر. بعد از راه‌اندازی هواپیمای ملی ایران در سال ۱۳۴۰ خورشیدی، نام اختصاری «هما» را برای آن انتخاب کردند. سپس، در طراحی لوگوی این شرکت از تندیس شیردال واقع در تخت جمشید ایده گرفتند که موجودی افسانه‌ای با تن شیر، سرِ دال (گونه‌ای از کرکس) و گوشی شبیه اسب بود. سپس، نام اختصاری هما را نیز در کنار این لوگو قرار دادند که عامل تصورهای اشتباه درباره‌ی مجسم‌کردن همای سعادت در ذهن افراد شد. در واقع، مردم چنین پنداشتند که مجسمه‌ی شیر دال نمادی از پرنده‌ی همای سعادت است، اما چنین نبود.
همای سعادت؛ پرنده‌ای افسانه‌ای مشابه کرکس
در اساطیر کهن ایرانی که بخشی از فرهنگ ما را تشکیل می‌دهند، درباره‌ی پرندگان افسانه‌ای همچون همای سعادت مطالبی ذکر شده است. این پرنده همان‌طور که از نامش معلوم است نماد خوشبختی است. سایر پرنده‌های افسانه‌ای همچون سیمرغ و کرشیپتر نیز مثل هما حائز اهمیت‌اند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که برای آشنایی بیشتر و بهتر با فرهنگ مردمان گذشته‌ی ایران به اسطوره‌های ایرانی مراجعه کنید و درباره‌ی پرندگان اساطیری اطلاعات کسب کنید. ما در سایتمان تا حد امکان سعی کرده‌ایم چنین موضوعاتی را بگنجانیم که در صورت علاقه می‌توانید به مطالعه‌ی آنها بپردازید.
پرسش‌های متداول درباره همای سعادت
در اینجا به برخی از پرسش‌های متداول شما درباره موضوع نوشتار حاضر پاسخ می‌دهیم. چنانچه، سوال دیگری داشتید حتما آن را در قسمت دیدگاه‌های پست ثبت کنید تا پاسخ آن را از ما دریافت کنید.
افسانه همای سعادت چیست؟
در فرهنگ ایرانی پرنده‌ای افسانه‌ای به نام همای سعادت نماد خوشبختی است. این افسانه در سروده‌های شاعران مختلف مثل فردوسی و حافظ آمده است و با عنوان افسانه همای سعادت شناخته می‌شود.
آیا ویژگی‌های همای افسانه ای با پرنده هما یکسان است؟
بله. برخی ویژگی‌های پرنده هما مثل طول بدن و رنگ بال‌های آن با نوع افسانه‌ای این پرنده یکسان است.
همای سعادت در تخت جمشید وجود دارد؟
خیر. در تخت جمشید تندیس شیردال ساخته شده است و با همای سعادت متفاوت است.
پرنده همای در شاهنامه نیز ذکر شده است؟
بله، فردوسی در کتاب شاهنامه‌ی خود «داستان پادشاهی همای چهرزاد» را در بخش هفتم از این کتاب نقل کرده و به معرفی همای سعادت در این داستان پرداخته است.
محل زندگی هما در ایران کجاست؟
این پرنده در ارتفاعات و مناطق کوهستانی ایران و به خصوص در ارتفاعات البرز مرکزی ایران زندگی می‌کند.
