هنر چیغ بافی یکی از شاخه‌های صنایعدستی حصیربافی است که در گذر زمان، با توجه به ذوق هنرمندان و ضرورت‌های مناطق تولید، بهتدریج به صنعت جدا و مستقلی تبدیل شده است. با وجود سادهبودن مواد اولیه‌ی لازم برای ساخت محصولات این رشته از صنایعدستی، پرکاربردبودن محصولات آن برای مردمان عشایر، موجب رونق روزافزون این هنر شده است. با وجود روی‌آوردن مردم به منسوجات ماشینی، هنوز هم بیشتر کوچ‌نشینان علاقه‌ی زیادی به استفاده از محصولات هنر چیغ بافی دارند.
تاریخ هنر چیغ بافی
این رشته از صنایعدستی در طول سده‌ها و سال‌های متمادی شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است؛ از‌این‌رو نمی‌توان درباره‌ی تاریخ دقیق پیدایش آن اظهارنظر کرد. با اینهمه، بهدلیل شباهت ساختاری این هنر با حصیربافی، می‌توان آن را شاخه‌ای از حصیربافی دانست.
مطابق با اظهارات صاحب‌نظران، پس از حصیر، محصولات این رشته از صنایعدستی بهعنوان زیرانداز استفاده می‌شدند و قدمت آنها را می‌توان به سه هزار سال پیش نسبت داد. بهمرور زمان، چیغهای بافتهشده برای کاربردهای دیگری از قبیل دیوارهی چادرهای عشایر به کار گرفته شدند. هماکنون، علاقه‌مندان به این هنر، از محصولات آن بهعنوان پرده و تزیینات داخلی منزل استفاده می‌کنند. گرایش و توجه ویژه به محصولات چیغ بافی سبب شده است که هنر چیغ بافی بهعنوان شاخه‌ای جدا از حصیربافی در نظر گرفته شود.
هنر چیغ بافی چیست؟
این هنر دستی، هنری خانگی و مخصوص زنان خانه‌دار شناخته می‌شود. امروزه عشایر منطقهی غربی کشور، بهخصوص عشایر کرمانشاه، محصولات چیغ بافی را تولید می‌کنند. بهطور معمول، زنان ساکن در این منطقه به‌صورت فصلی و در اوقات فراغت خود به این هنر می‌پردازند.
نام این رشته از صنایعدستی به سه شکل مختلف «چیخ» و «چیغ» و «چیق» تلفظ و شناخته می‌شود؛ اما مردم شهرنشین آن را «پاراوان» می‌نامند. در حالت کلی، چیغ به نوعی بافت حصیری با پهنای تقریبی ۱۵۰ سانتی‌متر اطلاق می‌شود که تزییناتی ذهنی و هندسی با نخ‌های رنگارنگ پشمی بر سطح خود دارد. در مناطق عشایرنشین از این نوع بافت بهمنظور وسیله‌ای برای حفاظت از سیاه‌چادرها استفاده می‌شود.
مواد اولیه‌ی این رشته از صنایعدستی نوعی نی مردابی خودرو و موی بز است. این مواد مقاومت زیادی در برابر عوامل محیطی نظیر گرما، سرما، باد و باران دارند. توخالیبودن نی‌های استفادهشده در ساخت این هنر دستی باعث می‌شود که بهعنوان عایق حرارتی عمل کنند. این نی‌ها بههنگام بارش باران منبسط می‌شوند و با چسبیدن به یکدیگر از ورود آب به داخل چادر عشایر جلوگیری به عمل می‌آورند.
موی بز استفادهشده در این محصول نیز، بهدلیل داشتن لایه‌های چربی، مانع از نفوذ آب به داخل چادر عشایر می‌شود. گذشته از آن، تحقیقات نشان داده‌اند که مار و جانوران دیگر نیز قدرت عبور از موی بز را ندارند و ساکنان چادر از گزند این جانوران در امان خواهند بود.
گاهی اوقات، عشایر چیغهای بافتهشده را برای جداکردن قسمت مهمانسرای چادر از قسمت‌های دیگر استفاده می‌کنند. در این صورت، ظرافت در بافت و استفاده از نخ‌های رنگی متنوع، بیشتر رعایت می‌شود. از چیغ‌بافته‌ها برای ایجاد حصار نگهداری از چهارپایان نیز استفاده می‌کنند.
معرفی انواع چیغ
محصولات هنر چیغ بافی در اندازه‌های متفاوتی تهیه می‌شوند تا برای کاربردهای مختلف مناسب باشند. برای نمونه، چیغهای بزرگتر برای حصار اطراف سیاهچادر استفاده می‌شوند و چیغهای کوچک‌تر برای مصارف دیگری از قبیل حصار دور آغل بره‌ها و حصار انبار به کار می‌روند.
چیغهای آغل و انبار طرح و نقش ندارند و ساده و یکرنگ بافته می‌شوند؛ اما حصار اطراف چادر طرح و رنگ دارد. مهم‌ترین خاصیت این محصول، جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و نفوذ گرمای آن به داخل چادر عشایر است. افزون بر آن، حصاری چیغ مانعی در برابر ورود گرد و غبار و حیوانات به چادر می‌باشد.
در میان همهی محصولات هنر چیغ بافی، نوعی چیغ بهنام «تَپَک» از اهمیت بیشتری برخوردار است و جزو مهم‌ترین و هنرمندانه‌ترین چیغ‌ها به شمار می‌رود. این نوع از چیغ، برخلاف انواع دیگر آن، با استفاده از نی‌های درشت بافته می‌شود.
برای بافت چیغ تپک، ابتدا نی‌های مردابی را به دو قسمت تقسیم می‌کنند؛ سپس آنها را تراش می‌دهند تا سطح صافی به دست بیاید. بعد سطح نی‌ها را با استفاده از نخ‌های پشمی رنگی تزیین می‌کنند.
بهطور معمول، چیغ تپک در طول‌های متفاوت ۸ و ۱۰ و ۱۲متری، با عرضی حدود ۱.۸۰ الی ۲ متر بافته می‌شود. در پایان بافت، قسمت‌های اضافی طول آن را می‌برند تا بهحالت یکنواخت درآید.
ابزارهای مختلف هنر چیغ بافی
ابزارآلات بسیار ساده‌ای در این رشته از صنایعدستی به کار گرفته می‌شود که عبارتاند از:
- انواع کارد: برای بریدن نی‌های ضخیم
- داس: بهمنظور قطعکردن و برداشتن نی‌های مردابی و نی‌های موجود در مجاورت رودخانه
- سوهان: وسیله‌ای برای صافکردن سطح نی‌ها
- درفش: وسیله‌ای برای شکستن و سوراخکردن نی‌ها
- قیچی: نوعی قیچی مخصوص با لبه‌های باریک برای بریدن نی
- سوزن: وسیله‌ای برای دوختن نخ‌های پشمی و رنگی بر سطح چیغ
روش بافت چیغ
مراحل اجرای چیغ بافی چنین است:
- جمع‌آوری تعدادی نی از حاشیهی رودخانهها و مردابها
- شکافتن نی‌ها با ابزاری مانند کارد و تقسیم آنها به چهار قسمت از سمت طول
- انتخاب هرکدام از نی‌های حاصل از تقسیم در مرحلهی پیشین با پهنای یک سانتی‌متر
- استفاده از نوعی نخ پشمی ریسیده و رنگرزیشده و گاه آمیخته با موی بُز برای تزیین نی‌ها
- قراردادن نی‌های تزیین‌شده‌ی پشمی و رنگین روی نی‌های دیگر در پهنای ۱.۵ سانتی‌متر
- بافت حدود ۳۲ نی رنگی مشابه بافت حصیر پنجره و مطابق با طرحی ذهنی یا ازپیشتعیینشده و بهدستآوردن نوعی حصیر بهنام «دسته»
- بافت شش دسته به یکدیگر و ایجاد محصولی به ابعاد ۱.۵ × ۳ متر بهنام چیغ
گاهی هنرمندان این رشته از صنایعدستی از طرحهای ذهنی برای بافت چیغ استفاده می‌کنند. البته، گاهی اوقات نیز طرح مدنظر خود را روی کاغذ می‌کشند؛ سپس نی‌های تزیین‌شده را مطابق با آن طرح به یکدیگر متصل می‌کنند. بهطور معمول، هنرمندان از طرح و نقش جانورانی از قبیل شیر و آهو و گوزن استفاده می‌کنند.
جایگاه این رشته از صنایعدستی در استان کرمانشاه
با توجه به گوناگونی ویژگی‌های جغرافیایی مناطق مختلف استان کرمانشاه، مردم این استان همواره در پی ساخت وسایل و ابزارآلات دست‌ساز مطابق با نیازهای خود بوده‌اند. همین موضوع سبب شده است که امروزه گنجینه‌ی بزرگی از صنایعدستی و هنرهای بومی در استان کرمانشاه شکل بگیرد. این گنجینه هماکنون سهم درخورتوجهی از صادرات این استان را به خود اختصاص داده است.
استفاده از محصولات هنر چیغ بافی در جهیزیه
در گذشته، دختران عشایرِ در آستانهی ازدواج با بافتن چیغ، اولین وسیله‌ی جهیزیه‌ی خود را تهیه می‌کردند. دختران عشایر از رنگ‌های دلخواهشان برای بافتن چیغهای جهیزیه‌ی خود استفاده می‌کردند.
هماکنون نیز با وجود رواج محصولات ماشینی، هنر چیغ بافی در میان کوچ‌نشینان جایگاه ویژه‌ای دارد. در واقع، زنان کوچ‌نشین با پرداختن به این رشته از صنایعدستی، افزون بر تأمین نیاز خود، از این طریق درآمدزایی می‌کنند. این موضوع باعث شده است که این هنر دستی به بازارهای خارج از کشور نیز راه یابد و بدین ترتیب به صنعتی تکامل‌یافته مبدل شود.
حاصل سخن
هنر چیغ بافی شاخه‌ای از صنایع دستی ایران است که مطابق با سلیقه‌ی شخصی افراد، بهعنوان وسیله‌ای برای زینتبخشی به منازل استفاده می‌شود. برای نمونه، امروزه بیشتر بهعنوان پرده از آن استفاده می‌شود.
«دستی بر ایران» ضمن معرفی این رشته از صنایعدستی، از گردشگران درخواست میکند که لوازم خود را از کارگاه‌های صنایعدستی سراسر کشور تهیه کنند تا بدین ترتیب، یکی از اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه را رعایت نمایند.
پرسش‌های متداول درباره هنر چیغ بافی
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
چیغ بافی ایلام در کجا به کار می‌رود؟
از محصولات این رشته از صنایعدستی، افزون بر استان کرمانشاه، در ایلام برای حفاظت از سیاه‌چادرها و گاهی برای تقسیم فضای داخلی آنها استفاده می‌شود. البته امروزه محصولات این هنر به‌صورت جداکنندهی قسمت‌های مختلف خانه‌های آپارتمانی نیز به کار می‌رود و نمای سنتی و جذابی به خانه میبخشد.
در حال حاضر چه کسانی چیغ بافی را آموزش می‌دهند؟
امروزه هنرمندان خوشذوق کرمانشاهی و ایلامی هنر چیغ بافی را رایگان به علاقه‌مندان آموزش می‌دهند تا از فراموششدن آن جلوگیری کنند. هنرجویان با شرکت در دوره‌های آموزشی این رشته از صنایعدستی، گواهی معتبر شرکت در دوره را نیز دریافت خواهند کرد.
آیا هنر چیغ بافی شاخه‌ای از حصیربافی است؟
در گذشته این هنرِ دستی یکی از زیرشاخه‌های حصیربافی محسوب می‌شد؛ اما با گذر زمان و بهدلیل کاربردهای متنوع آن بهعنوان هنری منحصر در نظر گرفته می‌شود. امروزه، محصولات هنر چیغ بافی زینت‌بخش خانه‌های شهری است.
