هنر سوزن دوزی ترکمن؛ سیاه دوزی با نقوش هندسی و قرینه

هنر سوزن دوزی ترکمن که با نام سیاه دوزی نیز شناخته می‌شود، از جمله صنایع دستی عشایر ترکمن به شمار می‌رود که در تزیین لباس، پرده و… کاربرد دارد. این هنر دستی، در گذشته و زمانی که استفاده از لباس‌های محلی مرسوم بود، در بین ترکمن‌های ایرانی کاربرد زیادی داشت اما به تدریج از رونق آن کاسته شد. با این وجود، هنر سوزن دوزی ترکمن در سال 2022 به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس مشترک کشورمان با ترکمنستان در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

دیرینگی استفاده از هنر سوزن دوزی ترکمن

در کشورمان این هنر دارای تاریخچه‌ای طولانی است؛ به گونه‌ای که گلدوزی مصور ترکمن به دوره‌ی سَکاها مربوط می‌شود که رواج آن را می‌توان در دوره‌های بعدی به همراه سایر دوخت‌و‌دوزها مشاهده نمود. دوره‌ی اوج این صنایع دستی را نیز می‌توان به دوره‌های افشاریه، زندیه و به خصوص قاجاریه نسبت داد. آثار باقی‌مانده از این هنر در طی دوره‌های مزبور گواهی بر این ادعاست.

از جمله آثار باقی مانده از این هنر دستی می‌توان موارد ذیل را نام برد:

• یک نمونه از گلدوزی لباس زنی ترکمن متعلق به سده‌ی هجدهم میلادی که بر روی پارچه‌ی سفید رنگی ایجاد شده است. این اثر در موزه لُس‌آنجلس نگهداری می‌شود.
• دو روپوش که دارای زمینه‌ای از ابریشم طلایی و زرد هستند و در مجموعه‌های خصوصی از آنها نگهداری می‌کنند.

مطابق با شواهد موجود می‌توان به این نتیجه رسید که ترکمن‌ها از گذشته‌های دور با ماده‌ی اولیه سوزن دوزی یا ابریشم آشنا بودند. در واقع، دختران و زنان ترکمن در گذشته لباس‌های خود را با نخ‌های ابریشم تهیه و با رنگ‌های طبیعی رنگرزی می‌کردند. مهم‌تر از همه اینکه آنها با استفاده از این هنر به تزیین لباس‌هایشان می‌پرداختند. این موضوع را می‌توان در ادبیات شفاهی و نغمه‌های زنان ترکمن جستجو کرد.

طیف رنگی نخ‌های استفاده شده در پوشاک ترکمن

مردم ترکمن به طور معمول پوشاک خود را با استفاده از پارچه‌ها و نخ‌هایی به رنگ گرم تزیین می‌کنند که رنگ سرخ عمده‌ترین رنگ مورد استفاده آنهاست. به طور کلی، رنگ‌های گرم شامل رنگ‌های قرمز، نارنجی، بنفش، زرشکی و… هستند که هرکدام از آنها طیف گسترده‌ای را به خود اختصاص می‌دهند. البته، کاربرد و انتخاب این رنگ‌ها وابستگی زیادی به روحیات افراد دارد.

یکی دیگر از رنگ‌هایی که در لباس ترکمن‌ها می‌توان مشاهده کرد، رنگ قرمز سُمبُلی است که به عنوان نمادی از آتش درون استفاده می‌شود. علاوه بر آن، رودوزی لباس‌های این قوم با استفاده از رنگ‌هایی نظیر قرمز، زرشکی، سورمه‌ای، سفید و مشکی صورت می‌گیرد.

در طی سال‌های اخیر، به دلیل گران بودن مواد اولیه‌ی هنر سوزن دوزی ترکمن و زمان زیادی که برای تهیه‌ی آن صرف می‌شود، تولید آن محدود شده است. در واقع، کاربرد این صنایع دستی در گذشته بسیار گسترده بود و جهت تزیین پرده، جلد قرآن، بقچه و پوشاک استفاده می‌شد. امروزه، از این هنر تنها در تزیین لباس زنان استفاده می‌شود. بهتر است بدانید که استفاده از شلوارها و آنُّق‌های (حلقه‌ای که بر سر می‌گذارند) سوزن دوزی شده به عنوان جهیزیه عروس هنوز هم در میان زنان ترکمن مرسوم است.

گروه‌بندی نقوش هنر سوزن دوزی ترکمن

به طور کلی، نقش‌های مورد استفاده در این هنر که از عناصر طبیعی الهام گرفته می‌شوند، در گروه‌بندی زیر قرار می‌گیرند:

نقوش جانوران:

ترکمانان در گذشته برای امرار معاش خود به اهلی کردن جانورانی از قبیل شتر، اسب و سگ می‌پرداختند. آنها همچنین حیواناتی را که قابلیت اهلی شدن نداشتند به دلیل قدرت، هیبت و سایر خصوصیات آنها مقدس می‌شمردند و از نقش آنها برای تزیین لباس‌های خود استفاده می‌کردند. از جمله نقوش جانوران مورد استفاده در لباس مردم ترکمن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نقش تیرانا برون:

لفظ ترکمنی ماهی خاویار دریای خزر یا اوزون برون است. این نقش را بیشتر بر روی کلاه و شلوار زنان ترکمن می‌توان مشاهده کرد.

قوچوق یا قاچاق:

به معنای شاخ قوچ است. مردم ترکمن قوچ را نشانه‌ی نیرو و قدرت می‌پندارند، به همین دلیل از آن در آثار سوزن دوزی خود استفاده می‌کنند.

قوش قانات به معنای بال پرنده:

در این نوع سوزن دوزی از نقش بال نوعی عقاب به نام «قره قوش» استفاده می‌شود که مردم ترکمن آن را نشانه قدرت و سرعت می‌پندارند.

نقش برخی جانوران و حشرات موذی از قبیل موی یا عنکبوت و ساری ایچیچیان که به معنای عقرب زرد است. علت استفاده از نقش عنکبوت در هنر سوزن دوزی ترکمن به حضور همیشگی این حشره‌ی موذی در میان طویله‌ی اسب‌ها و وسایل و لوازم مردم ترکمن مربوط می‌شود.

عقاید و باورها:

ترکمانان همانند بسیاری از اقوام ایرانی آداب و رسوم و عقاید مربوط به خود را دارند و از آن در آثار خود استفاده می‌کنند. در زیر نمونه‌هایی از کاربرد این عقاید در هنر سوزن دوزی ترکمن را شرح می‌دهیم:

• دُورت گُوز یا چهار چشم: این نقش برای جلوگیری از چشم زخم استفاده می‌شود.
• بورمه‌چِگین: طبق اعتقاد زنان سالخورده‌ی ترکمن، بازوی افرادی را که دچار ضعف یا غش می‌شوند، باید با دستمالی ببندیم تا خون به سمت بالا جریان پیدا کند. در زبان ترکمنی، این دستمال با نام بورمه‌چگین شناخته می‌شود. بورمه به معنای بستن و چگین به معنای بازو است. این طرح در انتهای پاچه‌ی شلوار مردم ترکمن مشاهده می‌شود.

ابزارکار و ادوات جنگی:

زیورآلاتی که مردم ترکمن استفاده می‌کنند، به طور معمول برگرفته از برخی ادوات جنگی از قبیل سپر، کلاه خود، تیر و کمان، زره و شمشیر است. برای مثال، از موارد استفاده‌ی این ابزارآلات می‌توان به گل یقه اشاره کرد که مشابه با سپر سوزن دوزی می‌شود.

علاوه بر آن از سایر ادوات و ابزارآلات جنگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• چاقماق: نوعی دستگاه گیره‌ای است که بیشتر در کارگاه‌های آهنگری کاربرد دارد. طرح این دستگاه به طور معمول بر روی پاچه‌ی شلوار زنانه استفاده می‌شود.
• اُوی: این نقش از شکل «قُبه» تاثیر می‌پذیرد که زیوری مشابه کلاه خود و سمبل و یادآور جنگ است. به عقیده برخی از مردم محلی ترکمن، برخی از زنان آنها از جمله ترکان خاتون که در جنگ شرکت می‌کردند، این کلاه را بر سر می‌گذاشتند. عده‌ای دیگر از زنان نیز به دلیل انتظار برای بازگشت مردان خود از جنگ از این کلاه استفاده می‌کردند.

عناصر طبیعت و محیط پیرامون:

ترکمن‌های صحرانشین مشاهدات خود را از طبیعت و محیط پیرامون به صورت طرح‌هایی ساده در آثار خود از قبیل قالی، گلیم، زیورآلات و حتی زین اسب‌ها استفاده می‌کردند.

علاوه بر آن، از سایر نقش‌های نمادین مردم ترکمن که در آثار آنها مشاهده می‌شود، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• طرح چاقماق: نقش‌هایی برگرفته از گیاهان و درختان مختلف است.
• اوی: از آلاچیق‌های ترکمنی تاثیر می‌پذیرد.
• شِلِپِه: به طور معمول در حاشیه‌ی فرش‌های بافته‌شده‌ی ترکمنی وجود دارد که در هنر سوزن دوزی ترکمن نیز استفاده می‌شود.
• یافرق: طرح نوعی برگ است.

مواد اولیه مورد استفاده در این هنر

این قوم از مواد اولیه‌ی مختلفی در هنر سوزن دوزی ترکمن استفاده می‌کنند که عبارتند از:

• انواع نخ‌ها: این نخ‌ها از جنس ابریشمی، پنبه‌ای، نخ‌های مصنوعی اکریلیک و… هستند.
• پارچه‌های ابریشمی و پشمی: در این مورد پارچه‌های ابریشمی برای تهیه‌ی لباس‌هایی از قبیل چِرپه یا روپوش کوتاه زنان، کورتِه یا روپوش بلند و چاکمن یا روپوش مردانه استفاده می‌شوند. در مقابل، پارچه‌های پشمی نیز جهت تهیه‌ی چابیت یا کت کاربرد می‌یابند.
• سوزن کرول: سوزنی که مخصوص گلدوزی است.
• ماهوت: نوعی پارچه پشمینه کلفت و پرزدار است.
• تِرمه: این پارچه گران‌بها در رنگ‌های مختلف مشکی، زرد و قرمز و به وسیله‌ی الیاف لطیف بافته می‌شود. ترمه به طور معمول دارای نقش‌های منحنی بُته جِقّه و گل‌های شاه عباسی در رنگ‌های مختلف است.
• انگشتانه: ابزاری که با قرار گرفتن بر سر انگشتان مانع از فرو رفتن سوزن به دست هنرمندان می‌شود.
• قیچی: در این هنر از انواع قیچی‌ها از قبیل قیچی زیگزاک، قیچی برش و قیچی مخصوص گلدوزی استفاده می‌شود.

مراحل انجام هنر سوزن دوزی ترکمن

در هنگام تولید آثار سوزن دوزی، مراحل مختلفی طی می‌شوند که عبارتند از:

• لایه‌بندی و شیاردوزی پارچه برای ثابت نگه داشتن آن جهت سوزن دوزی
• تاباندن نخ ابریشم به صورت دو لایه، سه لایه و پنج لایه برای استحکام نخ
• سیم کشی جهت تعیین محدوده اصلی کادر برای پیاده کردن طرح
• سیاه دوزی یا مشخص کردن فضای طرح با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی مشکی
• الوان دوزی یا دوختن نخ‌های رنگی در داخل قسمت سیاه دوزی
• دانه دوزی یا آلاجه که در بین زنجیره‌های سیم‌کشی کار می‌شود.
• سفید دوزی که آخرین مرحله از هنر سوزن دوزی ترکمن است. این طرح معمولا در شلوار زنانه و قسمت بالای سیم به صورت پی در پی سوزن دوزی می‌شود.

توجه داشته باشید که در هنر سوزن دوزی ترکمن از دوخت‌های متنوعی استفاده می‌کنند که عبارتند از:

• دوخت زنجیره (کوجمه)، دوخت پر، ساقه دوزی، تیغ ماهی یا قایما و دانه‌دوزی (ایلمه).

دوخت معمول در این صنایع دستی نوعی زنجیره فشرده و بسیار ریز است که مردم محلی آن را «سانجیم» می‌نامند. در این نوع از دوخت نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی به وفور استفاده می‌شود.

آشنایی بیشتر با هنر سوزن دوزی ترکمن

این رشته از صنایع دستی ایران از جمله آثار ناملموس کشورمان است که در گردشگری میراث فرهنگی مطالعه می‌شود. شما می‌توانید هنر سوزن دوزی ترکمن را در کارگاه‌های صنایع دستی کشور مشاهده کنید. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که با خرید آثار سوزن دوزی از این کارگاه‌ها پایبندی خود را به گردشگری پایدار در منطقه زندگی و جامعه محلی ترکمانان نشان دهید.

پرسش‌های متداول درباره سوزن دوزی ترکمن

برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.