هنر سنگ تراشی یا حجاری، از طریق کندن نقش بر روی سنگ، بریدن آن برای استفاده در بناهای تاریخی و ساخت اشیای سنگی انجام می‌شود. آثار این هنر کهن در دیوارها و سرستون‌های بناهای قدیمی، آرامگاه‌ها، تابلوهای تزئینی و حتی مهره‌های شطرنج به چشم می‌خورند.
با توجه به اینکه سنگ جزو اولین ابزارهای در دسترس انسان بوده است، دیرینگی این هنر از مجموعه‌ی صنایع دستی ایران به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. در این مقاله قصد داریم به‌شکل جامع‌تری به معرفی هنر سنگ تراشی، به‌عنوان یکی از شاخه‌های صنایع دستیِ سنگی، بپردازیم.
انواع سنگ‌ها؛ مواد اولیه‌ی هنر سنگ تراشی یا حجاری
با توجه به متنوع بودن سنگ‌ها از نظر شکل و جنس، می‌توان از آنها در زمینه‌های مختلفی استفاده کرد. به‌طور معمول، ویژگی هر سنگ با توجه به استحکام، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شکست آن تعیین می‌شود. در واقع، «شکست سنگ» به جدا شدن و گسست تکه‌هایی از سنگ در امتداد سطوح معین و صاف، بر اثر ضربه یا فشار وارده، گفته می‌شود.
معمولاً، هنرمندانِ سنگ‌تراش برای زیبایی بیشترِ آثار سنگی، از نقوش مختلفی استفاده می‌کنند. برخی از این نقوش عبارتند از: نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، اشیا، نقوش انتزاعی و تجریدی، گره‌ها و خط‌ها.
علاوه بر آن، شکل ظاهری سنگ‌ها اعم از منظم یا نامنظم بودنِ آن در اکثر مواقع به عناصر و اکسیدهای رنگی موجود در ترکیب آنها مربوط می‌شود. نظم سنگ‌ها را نیز می‌توان در اثر برش، به‌صورت رگه‌هایی مشاهده کرد.
یکی دیگر از ویژگی سنگ‌ها که در ساخت وسایل مختلف مورد توجه قرار می‌گیرد، رگه‌دار بودن آنها است. بسیاری از سنگ‌تراشان از این ویژگی سنگ‌ها برای خلق آثار هنری مختلف به شیوه‌ی ماهرانه‌ای بهره می‌برند.
گاهی نیز به‌دلیل وجود عناصر مختلف، سنگ‌ها به رنگ‌های مختلفی ایجاد می‌شوند. بنابراین، ظروفی که با این سنگ‌ها ساخته می‌شوند، به‌طور طبیعی دارای رنگ هستند. اگرچه آلودگی و فرسایشِ سنگ‌ها، باعث کدر شدن آنها می‌شود، اما با سایش سطحی، شفافیت و درخشندگی آنها بازمی‌گردد.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد سنگ‌ها، عدم رنگ‌پذیری آنها است که به تراکم بالای بافت ساختمانی آنها مربوط می‌شود. در هنر سنگ تراشی یا حجاری، هنرمندان فقط می‌توانند سطح اشیای سنگی را رنگ‌آمیزی کنند و البته غالباً این رنگ‌ها، پایدار نیستند.
سنگ‌های مختلف، متناسب با قابلیت خود می‌توانند برای ساخت ظروف و اشیای مختلف استفاده شوند یا اینکه در تزیینات ساختمانی به‌کار گرفته شوند. در حالت کلی، تمامی آثار هنری سنگی که تاکنون ساخته شده‌اند، در دو گروه زیر قرار می‌گیرند:
- آثار سنگی و تزئینی قابل حمل: از این آثار می‌توان به ظروفی از قبیل دیگ، دیگچه، کاسه، بشقاب، هاون و انواع سنگاب، سردیس، تندیس‌ها و… اشاره کرد.
- آثار تزئینی ثابت: این آثار تزئینی، انواع ستون، اجزای ستون، کتیبه، محراب، حوض، نرده، سکو، فواره، در و پاشنه و سنگفرش را در برمی‌گیرند.
ابزارهای مورد نیاز هنر سنگ تراشی یا حجاری
در گذشته، ساخت و تزیین آثار هنری توسط این صنایع دستی ایران به‌واسطه‌ی ابزارهای ساده‌ای نظیر انواع قلم، چکش، پُتک، سوهان، سمباده و… انجام می‌شد که کار دشواری بود. سپس، با روی کار آمدن فناوری‌های جدید، استفاده از سنگ‌برها و سنگ‌تراش‌های ماشینی متداول شد.
همچنین، به‌دلیل اهمیت اندازه‌ی اشیای ساخته‌شده و ایمنی هنرمندان، ابزارهایی نظیر خط‌کش، گونیا، کلاه ایمنی، دستکش، عینک و ماسک نیز به این وسایل اضافه شدند.
از سایر ابزارهای استفاده‌شده در هنر سنگ تراشی می‌توان به چسب، سنگ، سیمان، کاغذ کالک، روغن و آب نیز اشاره کرد. با توجه به اینکه این ابزارها بر روی انواع سنگ‌های قیمتی، نیمه‌قیمتی، سنگ‌های ابزاری و ساختمانی استفاده می‌شوند، باید از کیفیت مطلوبی برخوردار باشند. در زیر مثال‌هایی برای انواع سنگ‌ها ذکر شده است:
- سنگ‌های قیمتی: الماس، زمرد، یاقوت و…
- سنگ‌های نیمه‌قیمتی: فیروزه، عقیق، مرواردید، لاجورد و…
- سنگ‌های ابزاری: مرمر، تراورتن، گرانیت، بازالت و…
- سنگ‌های ساختمانی: سنگ چینی، مرمریت، سنگ ماسه و…
روش‌های مرسوم برای ساخت اشیای سنگی
امروزه، از روش‌های مختلفی برای ساخت اشیای سنگی استفاده می‌شوند که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
تراش سنگ
استفاده از ابزارهای مختلف برای ساخت و زیباسازی اشیا در اشکال حجیم و مسطح را «تراش سنگ» می‌نامند. از محصولات تولید‌شده به این روش می‌توان به آثار خراطی، نقش برجسته‌کاری بر روی سنگ، جواهر تراشی و… اشاره کرد.
خراطی
به عمل تراشیدن دَوَرانی یک قطعه سنگ توسط چرخ خراطی، اطلاق می‌شود که در آن اَشکالی به‌صورت متقارن ایجاد می‌گردند. این روش برای شکل‌دهی داخلی و خارجی اشیای سنگی کاربرد دارد و آثار حاصل از آن عبارتند از:
- دیگ، دیگچه، هاون، قاب و قدح، کاسه، بشقاب، جام و مهره‌های گردن‌بند، نرده‌ها و فواره‌ها.
برش سنگ
در این روش، ابزار برش را برای ایجاد نقوش و خط‌نگاره‌ها به‌صورت مسطح برای پرداخت و تزیین طرح و زمینه به‌کار می‌گیرند. این روش در دو نوع «معرق» و «مشبک» استفاده می‌شود.
خراش سنگ
ایجاد خراش بر روی سطح سنگ با انواع قلم‌های فولادی و چکش، به‌منظور ایجاد خط، بافت و نقوش کم‌عمق، «خراش سنگ» یا «حکاکی» نامیده می‌شود. به‌طورکلی، خراش سنگ در انواع «خراش زمینه» و «خراش طرح اصلی» استفاده می‌شود.
هنر سنگ تراشی از جمله صنایع دستی منحصربه‌فرد استان خراسان است
هنر سنگ تراشی یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که در استان خراسان از رونق فراوانی برخوردار است. در این استان برای ساخت ظروف سنگی از سنگ‌هایی به نام «سرپانتین» استفاده می‌کنند که از کوه‌های استان خراسان استخراج می‌شوند. درنهایت، ظرفی که ساخته می‌شود، با عنوان «هرکاره» شناخته می‌شود.
شما می‌توانید در حین سفر به مناطق مختلف کشور، ظروف سنگی را از کارگاه‌های صنایع دستی تهیه کنید. دستی بر ایران در تلاش است شما را با میراث فرهنگی ملموس و میراث فرهنگی ناملموس ایران بیشتر آشنا کند.
پرسش‌های متداول درباره هنر سنگ تراشی
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
هنر سنگ تراشی چیست؟
حجاری یا سنگ‌تراشی به ایجاد نقش‌ونگار روی سنگ از طریق تراشیدن سنگ و حکاکی آن گفته می‌شود. در طول تاریخ، این روش در ساخت بناها و اشیای سنگی به کار رفته است و جزو صنایع دستی ایران محسوب می‌شود.
قدمت هنر سنگ تراشی به چه دورانی می‌رسد؟
از آنجا که سنگ از نخستین ابزارهای در دسترس بشر بوده، دیرینگی این هنر از صنایع دستی ایران به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. آثار این هنر کهن در دیوارها و سرستون‌های بناهای قدیمی، آرامگاه‌ها، تابلوهای تزیینی و حتی مهره‌های شطرنج قدیمی به چشم می‌خورند.
در هنر سنگ تراشی از چه نقوشی استفاده می‌شود؟
هنرمندان سنگ‌تراش برای زیبایی‌بخشیدن به آثار سنگی، از نقوش مختلفی همچون نقش گیاهان و حیوانات، طرح‌هایی از انسان، اشیا، گره‌ها و خط‌ها و نیز نقوش انتزاعی و تجریدی استفاده می‌کنند.
برای اجرای هنر سنگ تراشی چه ابزاری لازم است؟
در گذشته، ابزارهای ساده‌ای نظیر قلم، چکش، پُتک، سوهان و سمباده استفاده می‌شدند. با ایجاد فناوری‌های جدید، دستگاه‌های سنگ‌بر و سنگ‌تراش‌های ماشینی، خط‌کش، گونیا، کلاه ایمنی، دستکش، عینک و ماسک برای استفاده در این روش هنری رایج شد.
روش‌های مرسوم برای ساخت اشیای سنگی کدام‌اند؟
امروزه، روش‌های گوناگونی همچون تراش سنگ، خراطی، برش سنگ و خراش سنگ در ساخت اشیای سنگی به کار می‌رود.
