خلیج فارس از آبراهه‌های مهم در آسیای غربی و منطقه‌ی خاورمیانه است که از دوره‌ی باستان وجود داشت. این آبراهه به دلیل برخورداری از منابع غذایی مختلف، منبع نفت و مواردی از این دست برای بسیاری از کشورها حائز اهمیت است. به گونه‌ای که توجه کشورهای اروپایی و غربی نیز از مدت‌ها به آن جلب شده است. در فاصله‌ی نزدیکی از این خلیج محوطه‌ی شناخته‌شده‌ای به نام چگا سفلی قرار دارد که متعلق به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد مسیح است.
افزون بر آن، جنگل‌های حرای خلیج فارس که شب‌ها داخل آب‌اند و روزها سر از آب بیرون می‌آورند، بسیار درخور توجه‌اند. در نوشتار پیش رو قصد داریم اطلاعات بیشتری درباره‌ی این خلیج در اختیارتان بگذاریم و درباره تاریخچه‌ی شکل‌گیری آن، پوشش جانوری و ویژگی جغرافیایی منطقه‌ی قرارگیری آن مطالبی ارائه کنیم.
تاریخ شکل‌گیری خلیج فارس
به عقیده‌ی زمین‌شناسان، خلیج فارس حدود ۵۰۰ هزار سال پیش در کنار دشت‌های جنوبی ایران شکل گرفت. سپس، در گذر زمان تغییر در ساختار درونی و بیرونی زمین باعث شد این خلیج به شکل کنونی خود درآید.
در ابتدا، به دلیل قرار گرفتن بیشتر جلگه‌های ایران همچون برازجان، بهبهان و خوزستان و کوه‌های زاگرس در زیر آب وسعت این آبراهه بیشتر بود. سپس، در طی آخرین عصر یخبندان، سردتر شدن هوا و گسترش یخچال‌های قطبی و کوهستانی، آب اقیانوس‌ها جذب این یخچال‌ها شد. در نتیجه، سطح آب آنها کاهش یافت. در آن دوران، هنوز خلیج فارس شکل نگرفته بود و به جای آن گودال عمیقی وجود داشت که آب رودخانه‌ی پهناور اروندرود به آن وارد می‌شد. در عمیق‌ترین قسمت این گودال دریاچه‌ها و برکه‌هایی وجود داشتند.
بعدها، با پایان یافتن عصر یخبندان و ذوب شدن یخچال‌ها آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد بیشتر شد و سطح دریای عمان نیز بالا آمد. سپس، آب این دریا از طریق تنگه‌ی هرمز به گودال بزرگی وارد شد که امروزه به نام خلیج فارس مشهور است. این آبراهه تا قرن‌ها به عنوان مرکز حیاتی تجارت و حمل‌و‌نقل کاربرد داشت.
امروزه، با بررسی شواهد سکونتگاه‌های اولیه‌ی بشر در ۵ هزار سال پیش از میلاد مسیح، تاریخ شکل‌گیری آبراهه‌ی مزبور را به دوره‌ی باستان نسبت می‌دهند. در طول تاریخ امپراتوری‌ها و تمدن‌های بسیاری همچون سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها، ایرانی‌ها، یونانی‌ها و عرب‌ها برای به دست آوردن این آبراهه جنگیده‌اند. در قرن چهاردهم میلادی، با تسلط خلافت اسلامی بر خلیج فارس این خلیج به مرکز مهمی برای تجارت و بازرگانی تبدیل شد. در قرن نوزدهم میلادی نیز با استخراج نفت از این آبراهه و صادرات آن تجارت در ایران بسیار رونق گرفت.
امروزه، منبع نفت این آبراهه تنش میان کشورهای اطراف آن به‌خصوص تنش بین دو کشور ایران و عربستان سعودی را بیشتر کرده است. با این حال، تلاش بر آن است که اتحاد میان کشورهای همسایه برای بهره‌مندی عادلانه از این منبع نفتی برقرار شود.
ویژگی‌های جغرافیایی
خلیج فارس که در جنوب ایران قرار دارد، از طریق تنگه‌ی هرمز به دریای عمان و سایر دریاهای آزاد متصل می‌شود. این آبراهه نسبت به سایر کشورهای همسایه با ایران مرز آبی مشترک بیشتری دارد. طول این مرز با در نظر گرفتن جزیره‌های داخلی آن به ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون درنظر گرفتن آنها به ۱۴۰۰ کیلومتر می‌رسد.
این خلیج از تنگه‌ی هرمز تا آخرین نقطه‌ی پیشروی در غرب، طولی در حدود ۸۰۵ کیلومتر دارد. عریض‌ترین قسمت خلیج حدود ۲۹۰ کیلومتر و بیشترین عمق آن که در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ قرار دارد، حدود ۹۳ متر است. در ضلع غربی آن نیز کم عمق‌ترین قسمت خلیج با عمقی در حدود ۱۰ تا ۳۰ متر قرار دارد.
اقلیم خلیج فارس
مناطق اطراف این خلیج از اقلیم خشک و نیمه گرمسیری برخوردارند. در فصل تابستان، دمای هوا در این منطقه به بیش از ۵۰ درجه‌ی سلسیوس افزایش می‌یابد و میزان تبخیر نسبت به آب‌های ورودی به خلیج بیشتر می‌شود.
این آبراهه آب شوری دارد، اما در کف آن ۲۰۰ چشمه آب شیرین و در سواحل آن ۲۵ چشمه جریان دارند. تمامی این چشمه‌ها آب خود را از کوه‌های زاگرس واقع در ایران تأمین می‌کنند.
به طور معمول، همه‌ی آب‌های شیرین ورودی به خلیج فارس روان‌آب‌های کوه‌های زاگرس ایران و کوه‌های ترکیه و عراق هستند. از این میان، رودخانه‌های اروندرود، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگترین و پرآب‌ترین رودخانه‌های ورودی به این خلیج محسوب می‌شوند که منبع تامین آب آنها کوه‌های زاگرس است. آب‌های ورودی به خلیج در کرانه‌ی جنوبی کمتر است که باعث بیشتر شدن رسوبات کربناتی در این بخش می‌شود. بارندگی نیز در کرانه‌ی جنوبی نسبت به کرانه‌ی شمالی کمتر است.
درخورتوجه است که آب خلیج فارس نسبت به اقیانوس هند که در نزدیکی آن قرار دارد، شورتر است. این عامل باعث جریان یافتن آبی از این اقیانوس به خلیج می‌شود.
تاریخچه نامگذاری خلیج فارس
در زمان حکومت اسکندر مقدونی، پادشاه مقدونیه در یونان، هنوز خلیج فارس ناشناخته بود. تا اینکه او به دریاسالار خود، نئارخوس، دستور یک سفر اکتشافی را داد. در آن دوران، تمامی آب‌های خلیج فارس کنونی و آب‌های شرق آن قسمتی از اقیانوس یا دریای اریتره، دریای سرخ یا دریای پائین بود. کارشناسان آن دوره نیز تصور می‌کردند که این اقیانوس فقط از طریق دو رود دجله و فرات پرآب می‌شود. هم‌اکنون، اقیانوسی به این نام وجود ندارد.
بعدها، یونانیان باستان نام دریای پارس را به اقیانوس مزبور دادند. سپس، تا صدها سال پس از آن سفرنامه‌ی نئارخوس به تنها منبع جغرافی‌دانان برای شناخت آب‌های دریای پارس و سواحل آنها تبدیل شد.
هم‌اکنون، با بررسی کهن‌ترین منابع از سده‌های پیش از میلاد مسیح، نام خلیج فارس را می‌بینیم که اصیل‌ترین نامی است که به آب‌های دریای پارس داده‌اند. این نام با سایر نام‌ها همچون پارس، فارس، ایران و عجم گره خورده است. با این حال، در سال ۱۳۳۰ خورشیدی، این نامگذاری از طرف ملی‌گرایان عرب به چالش کشیده شده است و آنها اذعان دارند که نام خلیج عربی درست‌تراست.
اهمیت خلیج فارس در چیست؟
خلیج فارس به دلیل برقراری ارتباط ایران با سایر قاره‌ها همچون اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی بسیار حائز اهمیت است. در واقع، به عنوان بزرگترین و مهمترین مرکز ارتباطی سه قاره‌ی مزبور در منطقه‌ی خاورمیانه محسوب می‌شود. همچنین، قسمتی از سیستم ارتباطی اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است. از طرفی، منطقه‌ی قرارگیری آن منبع مهم انرژی جهان به حساب می‌آید. بنابراین، از مدت‌ها پیش قدرت‌های جهانی، تاجران و بازرگانان دنیا به آن توجه داشته‌اند.
به طور کلی، این خلیج پهنه‌ی آبی مهم و حساسی به شمار می‌رود و از نظر جغرافیای سیاسی و استراتژیک بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه، اهمیت اقتصادی و نظامی- راهبردی این خلیج را بررسی می‌کنیم:
اهمیت اقتصادی
در بستر خلیج فارس و سواحل آن معدن‌های سرشارازنفت و گاز وجود دارند که عاملی برای نامیدن آن به مخزن نفت جهان‌اند. در واقع، این خلیج مسیری است که برای انتقال نفت کشورهایی همچون ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی به سایر قاره‌ها استفاده می‌شود. به همین دلیل، منطقه‌ای مهم و راهبردی است.
طبق آمارهای مختلف خلیج مزبور حدود ۳۰ درصد از نفت جهان را تأمین می‌کند. البته، گاهی این مقدار کم و زیاد می‌شود و در نوسان است. نفتی که در حوزه‌ی این خلیج تولید می‌شود، از طریق پهنه‌ی آبی آن و تنگه‌ی هرمز به سایر نقاط جهان انتقال می‌یابد. این ذخیره‌ی نفتی به دلایل متعددی همچون دلایل زیر نسبت به سایر ذخایر ارزش بیشتری دارد:
- سهولت استخراج،
- هزینه‌ی تولید کمتر؛
- مازاد ظرفیت تولید؛
- کیفیت بیشتر نسبت به نفت خام منطقه؛
- سهولت حمل‌و‌نقل؛
- توان بیشتر چاه‌ها برای تولید نفت؛
- امکان کشف ذخایر نفتی جدید و وسیع در منطقه.
آخرین برآوردها از حوزه‌ی خلیج فارس حاکی از آنند که حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه نفت و ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی در آن وجود دارد. در این حوزه بندرهای متعددی نیز مشاهده می‌شوند که اهمیت اقتصادی آنها غیر قابل چشم‌پوشی است. در ادامه، نام این جزیره‌ها ذکر شده است:
- بندرعباس،
- بوشهر،
- بندر لنگه،
- کیش،
- خرمشهر،
- بندر ماهشهر ایران،
- شارجه، دبی و ابوظبی در امارات متحده عربی،
- بندر کویت در کشور کویت،
- بندر دوحه در قطر،
- بندرهای دمام و ظهران در عربستان،
- بندر بصره و فاو در عراق.
اهمیت نظامی- راهبردی
در منطقه‌ی خلیج فارس پایگاه‌های نظامی متعدد دریایی، هوایی و زمینی مشاهده می‌شوند که بیشتر آنها به آمریکا و انگلستان تعلق دارند. افزون بر آن، کشورهای غربی مثل آمریکا ناوهای جنگی خود را در این منطقه مستقر کرده‌اند. استقرار این ناوها در جریان جنگ ایران و عراق و طی جنگ نفت‌کش‌ها مشخص شد. در این جنگ ما موفق شدیم به اهمیت نظامی- راهبردی خلیج فارس پی ببریم.
منابع غذایی موجود در خلیج فارس
در داخل آب‌های این خلیج بیش از ۷۰۰ گونه ماهی زندگی می‌کند که معمولا جزو ماهی‌های بومی محسوب می‌شوند. این ماهی‌ها از صخره‌ها و مرجان‌های موجود در آب تغذیه می‌کنند. به طور کلی، بیشتر آبزیان خلیج فارس شرایط زندگی در آب شور را دارند و همانجا تخم‌ریزی و تولیدمثل می‌کنند. برخی دیگر از آنها با وارد شدن به آب رودخانه‌های مهمی همچون کارون، بهمن‌شیر و اروند تولیدمثل می‌کنند. چون آب این رودخانه‌ها شیرین است. در ادامه، نام برخی از ماهی‌های خلیج را آورده‌ایم:
- زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، گیدر، سنگسر، پیش ماهی، هامور، هووور، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور، صافی، راشگو، ساردین، کولی، سمع، میش ماهی و سبور.
به غیر از ماهی در آب خلیج انواع میگو نیز یافت می‌شود. همچنین، در برخی از سواحل بندرعباس و بندر گشه یا ساحل صدف واقع در بندر لنگه و اطراف برخی از جزیره‌ها مثل هرمز، قشم و لارک انواع صدف‌های خوراکی وجود دارد. این صدف‌ها در کشورهای اروپایی طرفداران پرشماری دارد.
پوشش جانوری
خلیج فارس یکی از بزرگترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مختلف زیر است:
- مرجان‌ها،
- ماهی‌های تزئینی کوچک،
- ماهی‌های خوراکی و غیر خوراکی،
- صدف‌ها،
- حلزون‌ها،
- نرم‌تنان،
- شقایق‌های دریایی،
- اسفنج‌های دریایی،
- عروس‌های دریایی،
- لاک‌پشت‌ها،
- دلفین‌ها،
- کوسه‌ها و
- و انواع نهنگ‌ها.
از میان این موجودات، انواع موجودات پستاندار موجود در آب خلیج به دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه برای نگهداری از آنها، بیشتر بودن هزینه‌های پژوهشی و نبود دانش کافی در معرض خطر قرار دارند. در خور توجه است که در طی سال‌های اخیر، خشکسالی و وارد نشدن مواد مغذی کافی به آب خلیج باعث شده است بسیاری از آبزیان موجود رشد کافی را نداشته باشند.
درباره موجودات عجیب و غریب خلیج فارس
در منابع قدیمی از زبان ناخدایان و دریانوردان درباره‌ی وجود حیوانات، پری‌ها و موجودات عجیب و غریب در آب خلیج نوشته شده که درخور توجه است. از جمله‌ی این موجودات عبارتند از:
- ماهی قرش که قادر به بلعیدن کشتی است؛
- کوسه‌ای که از دهانش آتش بیرون می‌آید؛
- نوعی پری دریایی که مشابه عروس‌های دریایی است.
جنگل‌های حرای خلیج
در آب شور خلیج فارس جنگل‌هایی به نام حرا وجود دارند که در اثر جزر و مد سر از آب بیرون می‌آورند. در واقع، این جنگل‌ها شب‌ها زیر آب قرار دارند و روزها نمایان می‌شوند. نکته‌ی جالب دیگر این است که ریشه‌ی این درختان آب شور را به شیرین تبدیل می‌کند. سپس، این آب شیرین به شاخ و برگ‌های درختان می‌رسد.
این جنگل‌ها به زیستگاه مناسبی برای سخت‌پوست‌ها، ماهی‌ها و نرم‌تنان تبدیل شده است. جالب اینکه ۸۰ درصد از آبزیان خلیج فارس در این جنگل‌ها تخم‌ریزی و تولیدمثل می‌کنند.
از طرفی، این جنگل هنگام بیرون آمدن از زیر آب پرندگان مهاجر بسیاری را به سمت خود می‌کشاند. این پرندگان معمولا از مناطق گرمسیر به این جنگل‌ها مهاجرت می‌کنند. در واقع، جنگل‌های مزبور در زمستان مملو از پرندگان مهاجر است. درخور توجه است که منطقه‌ی قرارگیری جنگل ضمن ثبت شدن در یونسکو به منطقه‌ی حفاظت‌شده تبدیل شده است تا لزوم حفاظت از گونه‌های مختلف جانوری آن بر همگان آشکار شود.
در سال ۱۳۵۱ خورشیدی، وسعت جنگل‌های حرا حدود ۸۲۳۶۰ هکتار بود. تا اینکه سه سال بعد، با افزایش وسعت آن به ۸۵۶۸۶ هکتار زمینه‌های تبدیل آن به پارک ملی فراهم شد.
روز ملی خلیج فارس چه روزی است؟
دولت ایران دهم اردیبهشت را که مصادف با اخراج پرتقالی‌ها از تنگه‌ی هرمز است، به عنوان روز ملی خلیج فارس انتخاب کرده است. این نامگذاری در تیرماه سال ۱۳۸۴ خورشیدی، توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام شد. دولت ایران نیز برای پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی خلیج فارس این روز را رسمیت بخشید و در تقویم رسمی کشور به ثبت رساند.
خلیج فارس؛ آبراهه‌ای که حتما باید به دیدن آن بروید
در سفر به جنوب کشور و گشت‌و‌گذار در شهر بوشهر بازدید از خلیج فارس هرگز فراموش نمی‌شود. چون سواحل این خلیج ضمن برخورداری از جاذبه‌های مختلف، خنک‌اند و گردشگران برای فرار از گرمای جنوب در این سواحل قدم می‌زنند. همچنین، منابع غذایی دریایی و منبع نفتی بسیار غنی دارد. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که هنگام بازدید از خلیج به دیدن جنگل‌های حرا نیز بروید تا نهایت لذت را از سفر به جنوب کسب کنید.
پرسش‌های متداول درباره خلیج فارس
لطفا، پرسش و پاسخ‌های زیر را بررسی کنید و در صورت داشتن سؤالي دیگر آن را در قسمت دیدگاه‌ها مطرح کنید. ما در اولین فرصت به شما پاسخ می‌دهیم.
خلیج فارس در کدام استان است؟
این خلیج در استان بوشهر قرار دارد.
سهم ایران از خلیج فارس چقدر است؟
طبق آمارهای جدید ایران حدود ۵۰ درصد از کل ظرفیت دریایی خلیج فارس را به خود اختصاص داده است. با این حال، از ۳۰ میلیون کانتینر جابه‌جا‌شده فقط سه میلیون کانیتر را دریافت می‌کند.
خلیج فارس در جنوب ایران است؟
بله. این خلیج در جنوب ایران قرار دارد و به واسطه‌ی تنگه‌ی هرمز با آب‌های آزاد ارتباط برقرار می‌کند.
نام قدیمی خلیج فارس چیست؟
یونانی‌های باستان به خصوص بطلمیوس این خلیج را پرسیکوس سینوس یا سینوس پرسیکوس می‌نامید.
مرز آبی ایران در خلیج فارس چند کیلومتر است؟
این مقدار با احتساب جزیره‌ها ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب آنها ۱۴۰۰ کیلومتر است.
عمق خلیج فارس در تنگه هرمز چقدر است؟
ژرفای تنگه هرمز نسبت به خلیج فارس بیشتر است و حداکثر عمق آن به ۲۰۰ متر می‌رسد.
در خلیج فارس حداکثر عمق چقدر است؟
بیشترین عمق این خلیج ۹۳ متر است که در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ قرار دارد.
