بازدید از نقش رجب و آشنایی با هنر سنگ نگاره های ساسانی

نقش رجب نام مکانی است در حدود 60 کیلومتری شمال شیراز که دربردارنده یکی از نقش برجسته‌های ساسانی می باشد. این اثر به جا مانده از دوران ساسانیان، تمام علائم و ویژگی‌های خاص آن دوره را به خوبی به نمایش گذارده و با مهارت خاص هنر آن دوره آفریده شده است. سنگ نگاره های نقش رجب که در فاصله‌ی 3 کیلومتر از منطقه‌ی تخت جمشید واقع شده اند، در دامنه‌ی کوه حجاری شده اند و از جاهای دیدنی شیراز به شمار می‌رود.

پیشینه تاریخی نقش برجسته های باستانی در ایران

مهم‌ترین آثار بجای مانده از دوران باستان که همچنان بر قوت خود باقی هستند و می‌توان به عنوان منابع موثق اطلاعاتی به آنها رجوع کرد، بناها و نقش برجسته‌های هخامنشی و ساسانی هستند. اگرچه تفاوت‌هایی بین سبک و نحوه‌ی اجرای آنها وجود دارد، اما الگوی هنری خاص ایرانی را می ‎‌توان در آنها مشاهده کرد.

حجاری و نقش برجسته‌ها از مهم ترین الگوهای بصری هخامنشیان بودند، به صورتی که آثار متعددی از سنگ ‌نگاره‌ها بر دیوارهای تخت جمشید به جای مانده است. هنرمندان هخامنشی قصد داشتند شکوه و جلال شاهان این سلسله را به بهترین شکل به نمایش بگذارند. به همین دلیل، اغلب از تصاویر نمادین و تلفیقی بهره گرفته‌اند.

این نمادها اغلب حالتی آئینی و مذهبی داشتند و بیانگر معنا و مفهوم خاص بودند. به کارگیری تصاویری همچون کوه، خورشید، نیلوفر آبی، آتش و … در این آثار مرسوم بوده و به بهترین نحو حالت معنوی و قدرت سلسله‌ی هخامنشی را به نمایش می‌گذاشته است.

تفاوت هنر سنگ نگاره های هخامنشیان با ساسانیان

یکی از مهم‌ترین نکاتی که لازم است در رابطه با هنر هخامنشی و ساسانی به آن اشاره کرد اقتباسات فرهنگی است. همان طور که مطلع هستید کشور گشایی در آن زمان رایج بوده و شاهان هخامنشی و همچنین ساسانی توانستند در دوران حکومت خود سرزمین‌های دیگر را نیز فتح کنند. شاید به همین دلیل است که در اغلب نقش برجسته‌های هخامنشی شاهد اندام‌هایی از روبه رو هستیم. این در حالی است که پاها و سرها به صورت نیم‌رخ حجاری شده‌اند.

آنچه در این بین هنر هخامنشی و هنر سنگ نگاره‌های ساسانی را از هم متمایز می‌کند تصویرسازی‌هایی است که هنرمندان در هر یک از این دوره‌ها به کار گرفته‌اند. هنر ساسانی هنری اغراق آمیز و نمایشی است و در آثار هخامنشی با پیکره‌هایی واقعی و ملموس روبه رو هستیم. این جریان را می‌توان با بررسی موارد به جای مانده در شوش، تخت جمشید، نقش رستم و نقش رجب به خوبی تشخیص داد.

پرداختن به ظرافت‌های صورت و همچنین چین و حالت لباس‌ها و رداها از هنر یونانی سرچشمه می‌گرفته، ساخت کاخ‌های بزرگ و با عظمت و اغراق در اندازه‌ی بناها احتمالا از آشور و بابل اقتباس شده است. این مساله به صورت واضح در هنر سنگ نگاره‌های ساسانی و بناهای این دوره نیز دیده می‌شود.

اگرچه هنر ساسانی بیش از هخامنشی به بیان ارزش‌های دینی و اصول آئینی پرداخته است، اما شباهت‌های خود را با آثار به جای مانده از هخامنشیان حفظ کرده است. یکی از مهم ترین ویژگی‌های آثار ساسانی القاء ظریف حرکات اندام‌ها است. به صورتی که حالت واقعی و حقیقی در این دوره بیش از هخامنشیان بوده و نمادها بیش از هخامنشیان زمینی و ملموسند.

از روی دیگر در هنر ساسانی شاهد داستان‌هایی روایی از زندگی شاهان هستیم. نقش برجسته‌های به جای مانده در طاق بستان کرمانشاه و فیروز آباد به خوبی نشان دهنده‌ی صحنه‌هایی از شکار، جنگ و پیروزی شاهان ساسانی هستند. این جریان در روایت‌های کنده‌کاری شده در نقش رجب نیز به چشم می‌خورد.

نمادهای آسمانی و مذهبی که همواره در آثار ساسانی به کار گرفته شده‌اند، حکایت از قدرت ماورائی پادشاهان ساسانی داشته‌اند. تأکید بر روی نمادهای مذهبی در معماری و بناهای این دوره نیز به چشم می‌خورد، به گونه‌ای که طاق‌های هلالی از مشخصه‌های اصلی کاخ‌ها و بناهای به جای مانده از این دوره‌اند.
در این مقاله قصد داریم به ویژگی‌های بارز یکی از نقش برجسته‌های ساسانی اشاره کنیم:

نقش رجب

سنگ نگاره های نقش رجب که بین تخت جمشید و نقش رستم واقع شده اند، داستان مجالس سه گانه ای از تاجگذاری امپراطوران ساسانی دیده می شود. هرچند که این سایت از لحاظ ابعاد و اندازه چندان بزرگ نیست، اما زیبایی و ظرافت آن شایان ذکر و در خور یک بازدید کوتاه می باشد.

مجلس اول

در اولین مجلس و اولین پرده از این نقش برجسته که در زاویه‌ی شمالی این محوطه قرار گرفته، شاپور اول که پس از اردشیر بابکان بر تخت نشست، بر اسبی سوار است. خطوط و اندام پیکره‌ها با همان الگوی آشنایی تراشیده شده‌اند که در باقی نقش برجسته‌های ساسانی مشاهده می شود. شاهنشاه بر مسند قدرت و پیشتاز جمعی است که رتبه و مقام او را تأیید می‌کنند. تاج پادشاهی نشانه‌ای است از قدرت الهی که از سمت اهورا مزدا به امپراتور اهدا شده است.

از آنجا که بخشی از سنگ نگاره دچار آُسیب شده است، نمی‌توان به درستی از هویت پادشاهی که بر اسب نشسته، مطمئن بود. بعضی از تاریخ شناسان اعتقاد دارند که این صحنه روایتی است از تاجگذاری هرمز اول و برخی دیگر بر این نظرند که شاپور اول بر اسب سوار است.

مجلس دوم

در نقش برجسته دوم شاهد مراسم تاجگذاری اردشیر بابکان هستیم. این روایت در فضایی به عرض چهار متر و نیم تراشیده شده است. هشت مرد، زن و کودک در این صحنه حضور دارند. اردشیر بابکان و اهورا مزدا به عنوان نقش‌های اصلی در محوریت داستان به چشم می‌خورند.

چنانچه مشخص است اردشیر دست خود را برای تحویل گرفتن تاج شاهی دراز کرده است. پیکره‌ای که پشت سر اردشیر ایستاده منتسب به هرمز پسر شاپور است که در کنار پدرش ایستاده و به اهورا مزدا ادای احترام می‌کند. پیکره‌های دیگر از اعضای خاندان سلطنتی هستند که در مراسم تاجگذاری اردشیر شرکت کرده‌اند. فضای مذهبی این نقش برجسته و همچنین شباهت پیکره‌ها موجب شده است نقش رجب در گروه قدیمی‌ترین نقش برجسته‌های ساسانی قرار بگیرد.

مجلس سوم

در پرده‌ی سوم نقش رجب با روایتی متفاوت روبه رو هستیم. در اینجا، مراسم تاجگذاری شاپور اول پسر اردشیر به تصویر درآمده است. شاپور و موبد بزرگ سوار بر اسب هستند و در مرکزیت نقش برجسته حضور دارند. شاپور در این اثنا تاج شاهی را از دست موبد بزرگ تحویل می‌گیرد. این مجلس نیز همانند صحنه‌های اول و دوم حالتی مذهبی دارد و تاجگذاری شاپور اول را به نمایش گذاشته است.

پیکره‌های حاضر در نقش رجب با همان طراوت و مهارتی تراشیده شده‌اند که در دیگر نقش برجسته‌های ساسانی سراغ داریم و هنر سنگ ‌نگاره‌های ساسانی را به نمایش می‌گذارند. از آنجا که اردشیر صحنه تاجگذاری خود را در نقاط دیگری از پارس نیز به تصویر کشیده، می‌توان با کمی تامل، وجه‌های تشابه را میان نقش رستم، نقش رجب و تنگاب فیروز آباد تشخیص داد.

حالت روایی، آئینی و واقعیت ‌گرایی موجود در این آثار از ویژگی‌های اصلی در هنر این دوره است که اطلاعات جامعی در رابطه با هنر ایران زمین در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.

پیشنهاد می‌کنیم در سفر خود حتما از سایر جاذبه‌های گردشگری شیراز نیز بازدید کنید.

نقش رجب کجاست؟

سایت تاریخی نقش رجب در 13 کیلومتری شمال شهر مرودشت استان فارس و در 3 کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد.

پرسش‌های متداول درباره نقش رجب

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.