فرسکو یا نقاشی دیواری چیست؟

نقاشی دیواری به‌عنوان یکی از اشکال هنری، در طول تاریخ اهمیت خاصی داشته است. دیوارنگاری هنری است که در ایران قدمتی دیرینه دارد. از زمان غارنشینی انسان در فـلات ایـران تاکنون، نمونه‌های متنوعی از دیوارنگاری با موضوعات مختلف داستانی و مذهبی و حماسـی در امـاکن و بناهای مختلف شکل گرفته است. دیوارنگاری به هنرهای تجسمی دیگـر نیز وابسـته اسـت و مانند سـایر هنرها، طبیعت و عناصر طبیعی در آن نقشی انکارناپذیر دارند. دانشنامه‌‏ی معماری ایرانی، دیوارنگاری را نوعی از تزیینات معماری می‏‌داند.

تعریف نقاشی دیواری

دیوارنگاری یا نقاشی دیواری، نقاشی‌ای است که برخلاف فرسک واقعی، روی اندودی انجام می‌شود که قبلاً خشک شده است و می‌توان آن را با رنگ تمپرا یا رنگ‌دانه‌ها اجرا کرد. تمپرا به رنگ‏دانه‌‏هایی گفته می‌شود که در آب و آهک مخلوط شده‌اند. سطح کار نیز پیش از به‌کارگیری رنگ، اندکی مرطوب می‌شود. بدیهی است که حاصل کار به این روش، نسبت به فرسک واقعی دوام کمتری دارد.

تفاوت عمده‌ی نقاشى دیوارى با شکل‌های دیگر نقاشى، ارتباط ارگانیک آن با معماری است. نقاشی دیواری در قالب از پیش‏ تعیین‌شده‌ی فضاهاى معمارى باید اجرا شود. نقاشی بر دیواری کشیده می‌شود که خود این دیوار بخشی از فضای معمارى است.

نقاشی دیواری یا دیوارنگاره برای آرایش دیوار به کار می‏‌رود و ممکن است به دو طریق اجرا شود:

1. مستقیم روی سطح دیوار، مثل فرسکو
2. روی تخته و بوم، به‌منظور نصب دائم بر دیوار.

آراستن و تزیین بنا یکی از اهداف دیوارنگاری است. افزون بـر ایـن، دایـره‌‏المعارف بریتانیکا در تعریف نقاشی دیواری، «آراستن فضا و بیان احساسات و عقایـد» را نیـز از انگیزه‌های انسان اولیه در خلق دیوارنگاری برشمرده است.

تفاوت فرسک با نقاشی دیواری

فرسک نامی است که به‌‏واسطه‏‌ی ناآگاهی، به هر نوع نقاشی دیواری در ابعاد بزرگ اطلاق می‌شود؛ در حالی‌ که فرسک از واژه‌‏ای لاتین به‌‏معنی «نقاشی روی آهک تازه» آمده است. از نگاه تاریخی، این روش قدمتی بسیار طولانی دارد و در یونان باستان و همچنین امپراتوری روم به فراوانی اجرا می‌شده است.

قدیمی‌ترین آثار نقاشی دیواری ایران و جهان

جالب‌توجه‌ترین آثار نقاشی دیواری که مربوط به دوره‌‏ی پارینه‌سنگی است و قدمتی 30‌هزار ساله دارد، مربوط به غارهای آلتامیرا واقع در شمال اسپانیا و غارهای لاسک جنوب فرانسه است.

قدیمی‌ترین آثار نقاشی یافت‏‌شده در ایران مربوط به دوره‌های ماقبل تاریخ است که در محل اسکان بشر اولیه، یعنی غارها خلق شده‌‏اند. در غارها نقوشی به چشم می‌خورد که به دوران نوسنگی، یعنی حدود ۸هزار سال قبل از میلاد مربوط بوده‌اند، ازجمله نقوشی بر صخره‌های غار دوشه و در دره‌ی میرملاس در منطقه‏‌ی کوهدشت لرستان.

این صخره‌‏نگاره‌ها صحنه‌های رزم و شکار با تیر و کمان و نیز حیواناتی چون اسب و بزکوهی و سگ را نشان می‌دهند. انسان‌های غارنشین این نقوش را به‏‌شیوه‌ای ساده و ابتدایی و با ترکیب مواد رنگی قرمز اخرایی و سیاه و اندکی زرد و با انگیزه‏‌ی اعتقادات جادویی در آن منطقه خلق کرده‌اند. در غار دوشه حدود 110 قطعه نقاشی یافت شده است. این نقاشی‌‏ها را انسان‌های ماقبل تاریخ ایجاد کرده‏‌اند.

هنرمندان پیش ‌از تاریخ عموماً به موضوعاتی همچون نقوش حیوانات محل زندگی‌شان علاقه‌مند بودند. این نقوش افزون بر جنبه‌ی تزیینی، بیانی برای بیم‌ها و امیدها و علائمی برای کمک از قوای طبیعی در مبارزه‌ی دائم و وحشتناک زندگی و مرگ بود.

نقوش غار میرملاس شامل نقش حیواناتی مانند بز است که چوپان و سگ گل‌ه‏ای آن‌ها را همراهی می‌کنند. ویژگی این نقاشی‌ها چیرگی رنگ مشکی است. هنرمندان غارنشین اولیه به کشف این حقیقت رسیده بودند که ترکیبی از موادی چون تنه و شاخه‌های سوخته‌ی درختان، شیره‌‏ی گیاهان، چربی‌های حیوانی، خاک‌های رسی و آب رنگ‌هایی پدید می‌آورد که تقریباً پایدار و بادوام هستند.

در یکی از زیگورات‌های هفت‌تپه (کاخ شماره‌ی 1)، آثار نقاشی روی زمین و دیوارها و نیز آوارها دیده ‌شده است. این نقاشی‌ها بیشتر قسمت بالای دیوار را تزیین کرده‌‏اند. قطعات رنگی بدون زمینه‏‌گزینی گویای این مطلب است که نقاشی‌ها روی سطوح صاف گلی اجرا می‌شده‌اند. متأسفانه قطعه‌‏ای که مضامین تصاویر را روشن کند به دست نیامده است.

نقاشی دیواری در ایران باستان

بدیهی است که طبق تعاریف بیان‌شده، حجاری و گچ‌بری از روش‌های اجرایی دیوارنگاری به شمار می‌روند. حجاری یکی از شیوه‌های رایج دیوارنگاری در ایران باستان بوده است که از مشهورترین این آثار می‌توان به دیوارنگاری‌های تخت جمشید اشاره کرد.

نقاشی دیواری دوره‌‏ی هخامنشیان

از دوره‏‌ی هخامنشیان نقاشی‌های دیواری در آپادانای شهر شوش دیده می‌شود که شامل نقوش حاشیه‏‌ای تیراندازان در کاخ شوش بوده است. برای خلق این تصاویر از آجرهای رنگارنگ براق و نیز رنگ‌های متنوعی استفاده شده که زیبایی خاصی به آن‏ها به‌ویژه به پوشش سربازان داده است.

در شهر هخامنشی «دهانه‌ی غلامان» صحنه‌ای از شکار به تصویر کشیده شده است. در صحنه‏‌ی کنده‌کاری‌‏شده‏‌ی دیگری اثری از شمایل حیوانی دیده می‌شود. به‌احتمال زیاد، این حیوان اسبی است ایستاده روی پلکان.

نقاشی دیواری دوره‌‏ی اشکانیان

نشانه‌های وجـود نقاشی دیواری دوره‌‏ی اشکانیان، در دیوارنگاره‌های برجای‌مانده از دوره‌های مربوط به سده‏‌ی اول میلادی است. نقاشی‏‌های اشکانیان شامل دیوارنگاره‌های «سه ایزد» و «شاه» و «شهبانو» در کوه‌خواجه سیستان اسـت. این نقوش به‌وسیله‏‌ی گل‌ها، نخل‌ها، برگ نیلوفر و خطوط و سطوح هندسی انجام شده است. در قسمت دیگر آن، رامشگران و بندبازان و سایر خدایان یونان و شاه و ملکه نقش گردیده‌اند. در این تصاویر، هنر اشکانی و یونان به هم آمیخته‏‌اند. در زمان ساسانیان این هنر در مکان‌هایی چون «دورا اورپوس» سوریه ادامه یافت.

نقاشی دیواری دوره‌ی ساسانیان

کاربرد نقاشی‌های دیواری از دوره‌‏ی ساسانیان مرسوم بوده است. به‌طور کلی، سرچشمه‏‌ی بسیاری از نقش‏‌مایه‌ها در شکل‌های گیاهی، قوچ‌های رودرروی درخت، گاوان بالدار انسان‏‌سر و نبرد شیر و گاو در هنر ساسانی، تصاویری بوده که در هنر باستانی آسیای غربی وجود داشته است؛ ولی طرح‌هایی چون پیچک، تاک، صحنه‌های انگورچینی و پیکره‌های بالدار که در اواخر عهد ساسانیان نقش بسته‌اند از هند و آسیای مرکزی متأثر شده‌‏اند.

آثار شاخصی از این نقاشی‌ها در داخل ایران به دست نیامده است؛ اما شهر تاریخی «گور» در شهرستان فیروزآباد استان فارس یکی از کهن‌ترین نقاشی‌های دیواری جهان را دربرگرفته که تصاویری از حیوانات و انسان‌ها را به نمایش گذاشته است.

نقاشی دیواری در دوران پس از اسلام

در جریان حفاری‌های نیشابور که توسط باستان‏‌شناسان موزه‏‌ی متروپولیتن انجام شد، نقاشی‌های‏ دیواری‌ متعلق به اوایل قرن دهم میلادی پیدا شدند که از نخستین نقاشی‌های ایرانی بعد از اسلام به شمار می‌روند. این دیوارنگاره‌ها در بناهایی چون «تپه‏‌ی سبزپوشان» و بناهای «تپه‌‏ی ارسلان» و ساختمان‌های «تپه‌‏ی مدرسه» پیدا شدند.

نقاشی در عهد سامانیان و غزنویان بیشتر به‏شکل دیوارنگاره‌ها در کاخ‌های سلاطین و با مضمون شکارچی سوار بر اسب با لباس فاخر بوده است. البته نقاشی دیواری در ایران در طول سده‌های 9 و 14میلادی از نقاشی بودائی مایه‌ گرفته بود. تأیید این امر، کشف معبدی بودائی در مرو بود. باستان‏‌شناسان شوروی این معبد را کشف کردند که تاریخ آن به سده‌‏ی سیزدهم میلادی برمی‌گردد.

نقاشی دیواری دوره‏‌ی تیموریان

در دوره‌‏ی تیموریان توجه به هنر نقاشـی بیش از پیش رشد کرد و میراث آن به دوران بعد نیز انتقال یافت. نمونه‌های آن خارج از مرزهای ایران در مرو و سمرقند مشاهده می‏‌شود. از مهم‌ترین بناهای تیموری که از نقاشی در تزیینات آن‏ها استفاده شده است، می‌توان به مسجد گوهرشاد و مدرسه‌‏ی غیاثیه خرگرد اشاره کرد.

نقاشی دیواری دوره‏‌ی صفویان

در زمان سلطنت شاه‌ عباس اول، هنرهای ایرانی رونـق فراوانـی یافـتند. دیوارنگاری‌های دوره‌‏ی صفویان بیشتر در دربار و در کاخ‌های سـلطنتی استفاده می‌شد؛ اما پس از طی چند سال، دیوارنگاری عمومی هم رایج شد و در تـزیین درون و بیرون خانه‌ها و حمام‌ها و امامزاده‌ها به ‌کار برده می‌شد. مهم‌ترین نقاشی‌های دیواری عهد صفویان را در کاخ‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون اصفهان می‌توان مشاهده کرد.

کاخ چهل‌ستون

کاخ چهل‌ستون اصفهان برای پذیرایی رسمی از سفیران خارجی و برگزاری جشن‌های عید نوروز ساخته‌ شده بود و نقاشی‌های دیواری مهم‌ترین بخش تالار مرکـزی را بـه خـود اختصـاص داده بودند. دیوارنگاره‌های چهل‌ستون از بهترین دیوارنگاره‌های بازمانده در تزیینات دیواری ایران هستند. این دیوارنگاره‌ها دربردارنده‌‏ی نقاشی‌های دیواری از داستانی جـذاب مربوط به رویـدادهای تـاریخی است که در کنـار مضـامین مرسوم ادبی و صحنه‌هایی از حیات درباری قرار دارند.

عالی‌قاپو

عالی‌قاپو که در عهد صفویان «دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان» و «قصر دولت‌خانه» نام داشت، نمونـه‏‌ی منحصربه‌فردی از معماری کاخ‌های عهد صفویان است که به دستور شاه ‌عباس اول سـاخته شد. در طبقه‏‌ی بالا دو اتاق کوچک مشرف بر اتاق بزرگ (بار عام) وجود دارد. این دو اتاق را برای اجرای موسیقی در نظر گرفته‌ بودند. این اتاق با تصاویر پیکره‌ها و آرایه‌های گیـاهی و منظـره تزیین شده است. مضامین این پیکره‌ها همچـون نگاره‌های تک‌برگی ایـن دوره، زنـان، جوانـان یـا دلدادگان را دربرگرفته‏‌اند.

امامزاده شاه‌زید

این بنا در دوره‏‌ی شاه محمد خدابنده صفوی بنا شده است. همه‌‏ی دیوارهای اطراف آن نقاشـی شده‌‏اند.

نقاشی دیواری دوره‌‏ی افشار

از مهم‌ترین آثار نقاشی به‏‌جای‏‌مانده از این دوره، می‌توان به نقاشی دیواری «پیروزی نادرشاه در جنگ کرنال» اشاره کرد که در تالار اصلی چهل‌ستون کار شده است. هنرمند این اثر «محمدصادق» است.

نقاشی دیواری دوره‏‌ی زندیه

با توجه به پروژه‌های معماری و شهرسازی دوره‌‏ی کریم‌خان زند، در این دوره سنت دیوارنگاری در ابعاد وسیعی ادامه و گسترش یافته است. در کنار آن، در 18 تا 19 میلادی، سبکی مجزا از سنت نقاشی مکتب شیراز سر بر کشید. در نقاشی دیواری این دوره، موضوع گل و مرغ متداول بوده است. این نقش‌ها به‏‌شکل اسلیمی روی زمینه‌ای طلااندود طراحی شده، سپس روی گچ اجرا شده است. عمارت کلاه‌فرنگی یا موزه‌‏ی پارس، واقع در باغ نظر، یکی از آثار شاخص این دوره است.

نقاشان این دوره با به ‏تصویر کشیدن یوسف و یعقوب، رستم و سهراب، شیخ صنعان و دراویش دوره‌گرد، به‏‌نوعی به مبانی و مفاهیم اصیل فرهنگ سرزمینشان ادای دین کرده و با مردم و اعتقاد و خواست آن‏ها رابطه برقرار می‌کنند. این آغازی بود برای آشنایی و الفت مردم با هنر نقاشان این دوره.

نقاشی دیواری دوره‌‏ی قاجار

در دوره‏‌ی قاجار نیز همچون دوره‌‏ی صفویان، توجه به نقاشی و نقاشی دیواری ادامه یافت. باید دانست که در دوره‌‏ی قاجار، نقاشان به دو گروه تقسیم می‌شدند؛ برخی به سـبک و سـیاق سنتی طرح می‌زدند و جمعی دیگر نیز از مکتب اروپا پیروی می‌کردند.

مضامین دیوارنگاری عصر قاجار

• حماسی
• تزیینی و بومی
• مذهبی

در دوره‌‏ی قاجار به دیوارنگاری در دو حوزه بیشتر از دیگر حوزه‌‏ها توجه شد: یکـی دیوارنگـاری درباری و دیگری دیوارنگاری عامیانه. دیوارنگاری عامیانه آن چیزی است که عموماً نقاشی قهوه‌خانه یا مکتب عامیانه در نقاشی ایرانی خوانده و نامیده می‌شود.

پرسش‌های متداول درباره‌ی نقاشی دیواری

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.