میناکاری روی شیشه یکی از زیرشاخه‌های صنایع دستی میناکاری به شمار می‌آید که اندکی با سایر زیرشاخه‌ها متفاوت است. در واقع، اجرای این هنر دستی بر روی ظروف شیشه‌ای، آن را از هنر میناکاری بر روی فلزات، متمایز می‌کند. همچنین، هنرمندان برای اجرای این هنر بر روی شیشه، به دقت و زمان بیش‌تری نیاز دارند. در مقاله‌ی حاضر، به شرح ویژگی‌های این هنر از صنایع دستی ایران می‌پردازیم.
تاریخ میناکاری روی شیشه
شایان توجه است که هنر «شیشه‌بندی در قاب گچی» که به «خاور نزدیک» تعلق دارد، الهام‌بخشِ هنر میناکاری روی شیشه به شمار می‌آید. خاور نزدیک به مناطقی از آسیای غربی اطلاق می‌شود که زمانی تحت فرمانراویی حکومت عثمانی بود. این مناطق شامل کشورهایی همچون «ترکیه، لبنان، قبرس، عراق، اردن و فلسطین» می‌شود.
در واقع، این هنر دستی، ابتدا از چینشِ تکه‌شیشه‌های رنگی در کنار هم ایجاد گردید و سپس در تزیین معابد و کلیساها به کار گرفته شد. شواهد به‌دست آمده در اروپا حکایت از آن دارند که این هنر دستی در قرون وسطی متداول بوده است.
شیشه‌های رنگی ساخت یک راهب آلمانی به نام «تئوفیلوس» در قرن دوازدهم میلادی، از نمونه‌های هنر میناکاری روی شیشه محسوب می‌گردند. همچنین، اروپائیان از این هنر دستی برای تجسم بخشیدن به تِمثال قدیسان و صحنه‌‌های دینی، استفاده می‌کردند. علاوه بر اروپا، صنایع دستی مزبور در کشورهایی نظیر چین، مصر و ایران نیز متداول بوده است.
در مورد صنایع دستی میناکاری در ایران، بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که این هنر در دوره سلجوقیان از رونق خوبی برخوردار بوده است. سپس، در دوره قاجار به تدریج به دست فراموشی سپرده می‌شود. با این وجود، صنایع دستی مزبور در همین دوره، با ظهور هنرمندانی نظیر «شکرالله صنیع زاده»، روزهای پرشکوه خود را باز می‌یابد.
امروزه، بسیاری از هنرمندان، میناکاری روی شیشه را به کار می‌بندند و حضور بانوان نیز در این زمینه افزایش یافته است. همچنین، آثار بی‌شماری که از هنر میناکاری روی شیشه در موزه‌های سراسر جهان وجود دارند که مردم را به استفاده از این هنر دستی ترغیب می‌کنند. لازم به ذکر است که در گذشته، صنایع دستی مزبور، با هنر «کنده‌کاری روی ظروف» همراه بوده است.
لوازم مورد نیاز برای میناکاری روی شیشه
هنرمندان برای اجرای این هنر بر روی ظروف شیشه‌ای، نیاز به ابزارآلاتی دارند که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
- قلم‌مو: برای اجرای صنایع دستی مزبور به یک قلم‌موی ظریف و نرم نیاز است که برای ساخت آن، از پوست سمور و گربه استفاده می‌گردد.
- قیف: با این وسیله، خمیر میناکاریِ استفاده شده در این هنر دستی، جداسازی می‌شود.
- مداد کپی: از آن‌جا که این مدادها اثری از خود بر جای نمی‌گذارند، در صنایع دستی مزبور کاربرد ویژه‌ای دارند.
- پودر مینا: انواع پودرهای مینا در دو شکل پودری و تکه‌های درشت و در رنگ‌های مختلف توسط هنرمندان این رشته استفاده می‌شوند. اندازه‌ی این پودرها متفاوت است و به دو سایز ۸۰ و ۲۵۰ مِش (واحد اندازه‌گیری ذرات)، به بازار عرضه می‌شود. بنابراین، ابتدا پودر باید الک شود تا سایزهای یکسان، کنار هم قرار بگیرند.
- چسب مینا: این چسب، پودر مینا را به بدنه‌ی ظرف مورد نظرِ میناکاری، اتصال می‌دهد و دارای انواع گیاهی، سنتی و صنعتی است.
- سایر ابزارآلات: ابزارآلات دیگری نیز در این صنایع دستی استفاده می‌شوند که عبارتند از: اره مویی، کوره‌ی میناکاری، سه پایه، بُرِس فایبرگلاس، اَنبُر مناسب برای خارج کردن ظرف، پایه‌ی توری، دستکش نسوز، کفگیر، هاون، قیچی و رنگ.
شیوه‌ی انجام این هنر دستی
میناکاری روی شیشه بر روی ظروف مختلفی از قبیل بشقاب، کاسه، لیوان، پیاله، گلدان، آینه و… قابلیت اجرا دارد. بنابراین، هنرمندان این رشته قبل از هرکاری باید ظرف مورد نظر خود را انتخاب کنند. سپس مراحل زیر دنبال می‌شود:
- ابتدا هنرمند میناکار، طرح مورد نظر را به وسیله‌ی قلم یا مداد کپی، روی ظرف رسم می‌کند. لازم به ذکر است که انتخاب طرح، متناسب با فرهنگ و سلیقه‌ی افراد، می‌تواند متفاوت باشد.
- در مرحله‌ی دوم، هنرمند میناکار، پودر مینا را با روغن مخصوصی ترکیب می‌کند تا خمیری ایجاد گردد. سپس، خمیر را آن‌قدر هم می‌زند تا صاف و یکنواخت شود؛ او این خمیر را برای رعایت ظرافت کار، به داخل ابزار یا قیف مورد نظر، انتقال می‌دهد.
- میناکار، خمیر تهیه شده در مرحله‌ی قبل را با استفاده از قیف بر روی طرح‌های کشیده شده و آماده شده با چسب، می‌گذارد.
- در نهایت، هنرمند میناکار، ظرف مورد نظر را در کوره‌ی میناکاری با دمای مناسب قرار می‌دهد. او پس از گذشت مدت زمان مشخصی با دستکش نسوز ظرف مورد نظر را خارج می‌کند.
میناکاری روی شیشه؛ یک صنایع دستی جذاب و پرکاربرد
میناکاری روی شیشه نوع خاصی از صنایع دستی میناکاری است که در کارگاه‌های صنایع دستی می‌توانید نمونه آن را مشاهده کنید. شما می‌توانید ضمن بازدید از این کارگاه‌ها با خرید صنایع دستی از مردم محلی ضمن کمک به اقتصاد بومی، پایبندی خود را به اصول گردشگری مسئولانه نشان دهید. دستی بر ایران ضمن معرفی صنایع دستی میناکاری روی شیشه، شما را به شناخت سایر صنایع دستی ایران دعوت می‌کند.
پرسش‌های متداول درباره میناکاری روی شیشه
برای فهم بهتر موضوع، پرسش و پاسخ‌هایی طرح کرده‌ایم. افزون بر این‌ها، شما می‌توانید سایر سؤال‌هایتان را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان به آنها پاسخ خواهیم داد.
میناکاری روی شیشه چیست؟
این هنر زیرمجموعه‌‌ی صنایع دستی میناکاری محسوب می‌شود. میناکاری شیشه نوعی نقاشی روی شیشه است که با استفاده از خمیر ساخته‌شده با پودر مینا صورت می‌گیرد. هنرمند میناکار ابتدا طرحی روی شیشه می‌زند و پس از خلق نقش‌ونگارها با مینا، محصول را به کوره می‌فرستد.
وسایل میناکاری کدام‌اند؟
پودر مینا؛ قلم‌مویی ظریف و نرم ساخته‌شده از پوست سمور یا گربه؛ قیف برای استفاده‌ی خمیر میناکاری؛ مداد کپی یا خودکار سوزنی برای طراحی اولیه؛ چسب مینا برای اتصال پودر مینا به شیشه؛ اره مویی؛ کوره‌ی میناکاری؛ سه‌پایه؛ بُرِس فایبرگلاس؛ اَنبُر و دستکش نسوز برای خارج‌کردن ظرف از کوره؛ پایه‌ی توری؛ کفگیر، هاون، قیچی و رنگ.
قدمت هنر میناکاری روی شیشه به چه زمانی برمی‌گردد؟
دیرینگی میناکاری در ایران به ۵هزار سال پیش بازمی‌گردد. هنر مینای شیشه نیز شکل جدید‌تری از این شاخه‌ی صنایع دستی به حساب می‌آید که گویا از هنر «شیشه‌بندی در قاب گچی» در مناطق خاور نزدیک پدید آمده است. نمونه‌هایی از ظروف شیشه‌ای میناکاری از قرن دوازدهم میلادی در اروپا باقی مانده‌اند. در چین و مصر و ایران نیز این هنر از دیرباز تداول داشته است. میناکاری در ایران از دوره سلجوقیان تا امروز رونق داشته و آثار پرشماری از آن در موزه‌های جهان موجود است.
کاربرد میناکاری روی شیشه چیست؟
این هنر سنتی را برای زینت‌بخشیدن به ظروف مختلف، گلدان، قاب، آینه و شیشه‌ی در و پنجره به کار می‌برند.
