میراث صنعتی چیست و چه نقشی در گردشگری دارد؟

میراث صنعتی به آثار بر جای مانده از یک فرهنگ صنعتی گفته می شود که ارزش تاریخ فناوری را از حيث اجتماعی، علمی و معماری نشان می دهد. در واقع، این مواریث کلیه ابنیه فیزیکی بر جای مانده نظیر موارد زیر را شامل می شود: فناوری ها، معادن، صنایع و زیرساخت های حمل و نقل، انرژی یا فضاهای مسکونی، مذهبی و آموزشی مرتبط با تاسیسات صنعتی.

مواریث مزبور فرهنگ مادی انسان صنعتی را نشان می دهد که خود زیرمجموعه میراث فرهنگی هستند. همانطور که می دانید میراث فرهنگی شامل آثار ملموس و ناملموس می باشد. آثار ملموس نیز شامل رده های منقول یا به عبارت دیگر ابزار و وسایل قابل جابجایی و غیر منقول (ساختمان ها و محوطه ها) می باشد. قسمت ناملموس میراث صنعتی نیز به مهارت های فنی، تجربه و مانند آنها اشاره دارد.

تعریف میراث صنعتی

برای اینکه درک درستی از این نوع از میراث در یک کشور داشته باشیم، بهتر است تعریف کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی در منشور نیژنی تاگیل را بررسی کنیم. این تعریف بدین صورت ارائه شده است:

“میراث صنعتی عبارت است از بقایای فرهنگ صنعتی که دارای ارزش تاریخی، فنی، اجتماعی، معماری و علمی هستند. این بقایا شامل ساختمان ها، دستگاه ها، تعمیرگاه ها، کارگاه ها، کارخانه ها، معادن و محوطه فرآوری و پالایش، انبارها و مخازن، مکان های تولید، تبدیل و مصرف انرژی، حمل و نقل و تمام زیرساخت هایش می شود. و نیز شامل مکان هایی است که برای فعالیت های حجمی مرتبط با صنعت مثل سکونت، عبادت و آموزش مورد استفاده قرار می گرفتند.”

زمان و مبدأ شکل گیری میراث صنعتی

این میراث در دوره انقلاب صنعتی مطرح شده است. دوره مزبور همان دوره ای است که در آن آثار ملموس و ناملموس (زیر مجموعه میراث صنعتی) به وجود آمدند.

با توجه به شکل گیری میراث صنعتی در اروپا، نهادهای زیادی در این منطقه با هدف توسعه گردشگری این نوع از میراث فعالیت می کنند. از جمله این نهادها می توان فدراسیون اروپایی انجمن های صنعتی و تکنیکی و شبکه ایست اطلاعاتی را نام برد.

علاوه بر آن، کشورهای دیگری نیز از قاره های دیگر با کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی همکاری می کنند. از جمله این کشورها می توان کشورهای صنعتی آمریکای شمالی و جنوبی را نام برد. در این میان، تعداد انگشت شماری از کشورهای آفریقایی و آسیایی در این کمیته به چشم می خورند که جای تاسف دارد.

می توان گفت که مبدأ این میراث، باستان شناسی صنعتی است که مادر میراث صنعتی به شمار می رود. اولین بار این نوع باستان شناسی را که تخصصی نوپاست، مایکل ریکس در سال ۱۹۵۰ میلادی در بیرمنگهام مطرح کرد.

بنا بر منشور نیژنی تاگیل، تعریف باستان شناسی صنعتی چنین است:

“باستان شناسی صنعتی شیوه ایست میان رشته ای از مطالعه تمام شواهد مادی و غیر مادی اعم از اسناد، صنایع دستی، زمین شناسی و ساخت و ساز، اسکان بشر و چشم اندازهای طبیعی و شهری که توسط یا به منظور فرآیندهای صنعتی خلق شده اند. این حوزه از تمام شیوه های پژوهشی که برای افزایش درک گذشته و حال صنعت کارایی دارند، استفاده می کند.”

نهادهای بین المللی فعال در این زمینه

از جمله اصلی ترین نهادها که در زمینه میراث مزبور فعالیت می کنند، عبارتند از:

• TICCIH: این نهاد که مخفف کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی است، جزو رسمی ترین و جامع ترین نهادهای بین المللی در زمینه این نوع از میراث بشر می باشد. هدف این نهاد مطالعه، حمایت و حفاظت و نهایتا معرفی بقایای صنعتی شدن است و گردهمایی های خود را هر سه سال یکبار توسط افراد حقیقی و حقوقی برگزار می کند. نهاد مزبور اولین کنفرانس خود را در سال ۱۹۷۳ میلادی در آیرنبریج انگلستان برگزار کرده است.

• SIA: مخفف جمعیت باستان شناسی صنعتی در آمریکاست و در سال ۱۹۷۱ میلادی تاسیس شده است. این نهاد از سال ۱۹۷۲ به بعد همایش های خود را با حضور اعضایی از سراسر جهان برگزار می کند. همچنین، از سال ۱۹۹۰ به بعد سفرهای پژوهشی را به برنامه خود اضافه کرده است.

• AIA: انجمن باستان شناسی صنعتی است که مانند کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی، مبدأ آن شهر آیرنبریج انگلستان می باشد و جزو ارکانی است که به کمیته بین المللی مشاوره می دهد. هدف انجمن مزبور توجه ویژه به میراث صنعتی است. بنابراین، به افرادی که توجه ویژه ای به این نهاد نشان می دهند، جوایزی از طرف انجمن اهدا می گردد.

اسناد، تعهدنامه ها و منشورهای مربوط به میراث صنعتی

در این زمینه تعهدنامه ها، اسناد و منشورهای مختلفی وجود دارند که به شرح ذیل می باشند:

منشور نیژنی تاگیل:

اعضا حاضر در این منشور اهدافی از قبیل تعریف مفاهیم کلی و تدوین راهبردهای اصلی برای مطالعه، حفاظت و احیای میراث صنعتی را به تصویب رساندند. این منشور در شهر نیژنی تاگیل روسیه و در سال ۲۰۰۳ میلادی در دوازدهمین گردهمایی سه سالانه کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی در هفت بند تدوین شد.

اصول برلین:

ایکوموس (شورای بین المللی ابنیه ها و محوطه ها) در سال ۲۰۱۱ میلادی در پاریس هفدهمین مجمع عمومی خود را برگزار کرد. در این مجمع، پیش نویس شیوه نامه هایی با عنوان اصول مشترک ایکوموس- کمیته میراث صنعتی برای حفاظت از محوطه ها، ساختارها، مناطق و چشم اندازهای این گونه از میراث به تصویب رسید.

توافق نامه کمیته و ایکوموس:

دکتر جین لوئیس لوگزن، دبیر کل ایکوموس، هنری کلر، معاونت هماهنگی میراث جهانی، پرفسور لوئیس برگرون، ریاست کمیته و یوسپی کاسانلز ای راهولا، مدیر اجرایی کمیته و استوارت بی اسمیت، دبیر کل کمیته این توافقنامه را امضا کردند. توافقنامه مزبور در یازدهمین گردهمایی کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی توسط افراد نامبرده تصویب شد.

تاریخچه شکل گیری میراث صنعتی در ایران

ایجاد صنایع جدید و ایجاد کارخانجات در ایران در دوره قاجار و به دلیل سفرهای مکرر ناصرالدین شاه به اروپا اتفاق افتاد. این موضوع در دوره پهلوی اول گسترش بسیار یافت. از جمله نشانه های شاخص این دگرگونی می توان به موارد ذیل اشاره داشت:

• کشف نفت
• ایجاد کارخانه های ریسندگی
• بلورسازی
• آجرپزی
• سیلو
• سیمان و راه آهن

در دوره پهلوی اول، موقعیت ایستگاه های راه آهن کشور و طراحی مدرن آن با تأثیرپذیری از معماری مدرن آلمان، زمینه های توسعه را در دوره های بعدی به وجود آورد. به دلیل اینکه صنعت مزبور تاثیر زیادی در رشد اجتماعی-فرهنگی، صنایع و اقتصاد دارد، در توسعه کشور نقش کلیدی ایفا می کند. در این زمینه، خطوط راه آهن به عنوان دروازه صنعت شهرها به شمار می رود.

در واقع، توسعه روابط سیاسی و فرهنگی ایران و اروپا در زمان قاجار و نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی باعث شد که مردم به فکر احداث راه آهن بیفتند. بدین ترتیب، شاه و سایر رجال و بزرگان ایران به اهمیت تاسیس راه آهن در ایران پی بردند.

اولین تجربه ساخت راه آهن نیز به ایجاد خطوطی بین بندر انزلی تا پیره بازار رشت و محمودآباد به آمل در دوره قاجار برمی گردد. این موضوع پس از سقوط دوره قاجاریه نیز مورد توجه قرار داشت.

بدین ترتیب، در سال ۱۳۰۴ خورشیدی تفکر ایجاد راه آهن سراسری به وجود آمد. سپس، در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، اولین خط سراسری ایران به نام محور شمال-جنوب به وجود آمد. این خط بندر ترکمن (شاه) در کنار دریای خزر را به بندر امام خمینی (شاهپور) در کنار خلیج فارس وصل می کرد.

رویکردهای میراث صنعتی در ایران

در این زمینه، زبان فارسی معیار میراث صنعتی را اينگونه تعریف می کند: آنچه از صنعت پیشینیان بازمانده است. مطابق با این تعریف به مهجور و ناشناخته بودن این میراث در ایران پی می بریم.

در واقع، ایران تاکنون هیچگونه پژوهشی به صورت مستقل در این زمینه انجام نداده است. البته، لازم به ذکر است که جوامع علمی کشور با نام میراث صنعتی آشنایی دارند. این جوامع با مطرح کردن معماری معاصر ایران، معماری پهلوی، معماری مدرن ایران، معماری دوران تحول و پژوهش های ارزشمند در رابطه با معماری صنعتی به صورت موردی به بررسی میراث مزبور پرداخته اند.

بدین ترتیب، لزوم بازشناسی و حفظ و احیای آن در برنامه کار قرار گرفته است. کشور ایران حتی با معرفی قطعنامه پایانی سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران در بم مستقیما میراث صنعتی را به عنوان موضوعی مستقل در میراث فرهنگی به رسمیت شناخت.

متن این قطعنامه به شرح ذیل می باشد:

“نظر به تعیین میراث صنعتی به عنوان موضوع روز جهانی بناها و محوطه ها کنگره توصیه می نماید که نهادهای مسئول دولتی، عمومی و خصوصی جهت شناسایی ثبت، حفاظت و احیای ميراث صنعتی ایران که به جهت سرعت روند توسعه های شهری در مخاطره قرار گرفته است، توجه لازم مبذول دارند.”

علاوه بر آن، سیاست های ملی و محلی میراث فرهنگی در سطوح کلان سیاست گذاری توجه خاصی به احداث موزه هایی با موضوع خاص و صنایع پرسابقه در کشور پرداخته اند. از جمله این موزه ها می توان به موزه نفت سبزوار اشاره کرد که نخستین موزه در رابطه با صنعت نفت ایران است.

لزوم بررسی مستقل میراث صنعتی در چیست؟

لزوم توجه به میراث صنعتی، به اندازه توجه به میراث فرهنگی مهم است. میراث فرهنگی نیز به دلیل ارزشی که دارد نیازمند بررسی و توجه است. دکتر حجت ارزش های میراث فرهنگی را این چنین توضیح می دهد:

“‌ ارزش های علمی با شیئیت، ارزش های تاریخی با قدمت و ارزش های عاطفی با پیام انسانی قابل مقایسه هستند.”

این ارزش گذاری ها برای میراث صنعتی نیز صادق است و به همین دلیل بازشناسی و زنده سازی آن ضروری است. از طرفی، این نوع از میراث به دلیل پیشرفت های فناورانه بشر در برحه کوتاهی از تاریخ، متنوع تر و پیچیده تر از میراث مادی در اعصار گذشته است. به همین دلیل، توجه مستقل به آن الزامی می باشد.

به عنوان نمونه می توان توجه به میراث روستایی استان گیلان را نام برد. در واقع، احداث موزه ای با این عنوان نشان می دهد که در صورت بررسی تخصصی هر یک از زیرمجموعه های گردشگری میراث فرهنگی، می توانیم امید بیشتری به مطالعه علمی و حفظ و احیای آنها داشته باشیم.

انواع میراث صنعتی ثبت ملی در شهرهای مختلف کشور

در طی همایشی که در راستای ثبت ملی میراث صنعتی کشور انجام گرفت، آثار زیادی در شهرهای مختلف کشور به عنوان میراث صنعتی معرفی شدند. برخی از این آثار عبارتند از:

• ساختمان قدیمی ایستگاه راه آهن یام مرند
• ایستگاه راه آهن مراغه
• پل فلزی راه آهن جلفا
• پل راه آهن قافلانکوه (قزل اوزن) میانه
• کارخانه حوله برق لامع تبریز
• کارخانه آردسازی آراکلیان تبریز
• کارخانه کبریت سازی توکلی در آذربایجان شرقی
• کارخانه مارگارین در شهر ری
• کارخانه زمزم در خیابان آزادی تهران
• خانه مشروطیت مربوط به دوره قاجار در اردبیل
• حسینیه حاج عبدالله اردبیل (دوره قاجار)
• پل فیروزآباد اردبیل (دوره پهلوی)

معرفی میراث صنعتی نساجی در فلات مرکزی ایران

به دلیل اینکه فلات مرکزی کشور از نظر بافندگی و نساجی از موقعیت خوبی برخوردار است، بیشترین سود را از این صنعت نصیب خود کرده است. ایران در طول تمدن خود برای افزایش دانش نساجی فعالیت های گوناگونی داشته است که عبارتند از:

• ابریشم بافی در خاور دور
• استفاده از پشم گوسفند برای بافت قالی توسط شبانان آسیای مرکزی
• بافتن پشم و کتان توسط آشوری ها
• کاربرد پنبه در نساجی بوسیله هندیان

به دلیل وقوع انقلاب صنعتی در سال های آخر قرن نوزدهم میلادی، تاثیر آن نه تنها در اروپا بلکه در نقاط مختلف جهان پدیدار شد. این انقلاب و پیامدهای آن جوامع مدنی جدیدی را به وجود آورد و روند زندگی مردم این دوران را به طور کلی تغییر داد. این روند علاوه بر تغییر منظر شهری باعث ایجاد فصلی جدید در سبک ها و روش های معماری شد.

در واقع، توسعه میراث صنعتی نخ ریسی و بافندگی (نساجی) در ایران، نشانه ای از دوران مدرن ایران است. به همین دلیل، برخی از شهرهای کشور عنوان “شهرهای صنعتی” را به خود گرفته اند. از جمله شهرهای صنعتی ایران می توان اصفهان و یزد را نام برد.

حاصل سخن

در بسیاری از کشورهای دنیا لزوم توجه به آثار ملموس و ناملموس میراث صنعتی در دستور کار قرار گرفته است. بدین ترتیب، مطالعات نظری و اقدامات ارزشمندی در این راستا انجام شده است.

با این وجود، در ایران اقدام موثری در این زمینه انجام نشده است. با توجه به سابقه پربار تاریخی ایران در حوزه صنعت در صورت ورود به حوزه میراث صنعتی می تواند سرفصل های جدیدی را به این صنعت بیفزاید.

“دستی بر ایران” وبسایتی گردشگری است که در زمینه های مختلفی از جمله معرفی گردشگری میراث فرهنگی، گردشگری میراث صنعتی، گردشگری مسئولانه و گردشگری آگاهانه گام برداشته است. شما می توانید برای آگاهی از آنها مقالات مرتبط را در این وبسایت مطالعه کنید.

پرسش‌های متداول درباره میراث صنعتی

برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.