موزه های ایران بخشی از هویت فرهنگی کشورمان هستند که بر اساس آخرین آمار اعلام‌شده، تعداد آنها به ۶۰۰ موزهی فعال دولتی و خصوصی می‌رسد. در این میان، شمار موزههای خصوصی محدود و در حدود ۱۰۰ موزه است. البته، با نگاهی به فرهنگ غنی و پربار ایران، تعداد این موزه‌ها چندان هم بالا نیست. در هر صورت، در این نوشتار تلاش کرده‌ایم که ضمن تعریف موزه و ارائه‌ی تاریخچه‌ای از آن، یک دسته‌بندی کلی از موزههای کشورمان را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم.
منظور از موزه چیست؟
موزه های ایران محلی برای به‌نمایش‌گذاشتن آثار باستانی، صنعتی، هنری و سایر اشیای باارزش هستند و در دسته‌ی جاذبه‌های فرهنگی قرار می‌گیرند. شورای بین‌المللی موزه‌ها در شهر پراگ، مرکز جمهوری چِک، در اجلاسیه دوم خود تعریف جدید زیر را برای موزه ارائه کرده است:
«موزه، نهادی غیرانتفاعی و دائمی در خدمات جامعه است که به تحقیق، گردآوری، حفاظت، تفسیر و نمایش‌گذاشتن میراث ملموس و ناملموس می‌پردازد. موزه‌هایی که در دسترس عموم و فراگیر هستند، تنوع و پایداری را تقویت می‌کنند. کارکرد و ارتباط آنها با جامعه آمیخته با ارائه تجربیات گوناگون در زمینه‌ی آموزش، لذت، تأمل و به‌اشتراک‌گذاری دانسته‌های خود است و این امر را به گونه‌ای اخلاقی، حرفه‌ای و با مشارکت جوامع انجام می‌دهند.»
تاریخچه موزه های ایران
با نگاهی به تاریخچه‌ی موزه های ایران متوجه می‌شویم که راه‌اندازی کاخ‌موزه ناصرالدین‌شاه قاجار در کاخ گلستان نقطه‌ی عطفی در جهت نهادینه‌شدن موزه در کشور است. ناصرالدین‌شاه قاجار در دورهی حکومت خود، قسمتی از ساختمان‌های ضلع شمالی این کاخ را تخریب و در آن اتاق موزه، کتابخانه، سرسرا، حوض‌خانه و… بنا کرده است. در گذشته، پادشاهان قاجار، هدایای دریافتی از پادشاهان خارجی را در این قسمت از کاخ نگهداری می‌کردند.
به جرئت می‌توان گفت که کاخ‌موزه گلستان به‌دلیل تنوع آثار، کتابخانه و اسناد و مدارک بسیار در دسته‌ی مهم‌ترین و معتبرترین موزههای جهان قرار می‌گیرد. در دورهی حکومت قاجار به‌دلیل سرقت‌های انجام‌شده از موزه، جواهرات سلطنتی موجود در ویترین‌های آن را در مخزن زیرزمین انبار کرده بودند. بعدها این اشیای قیمتی را به موزهی جواهرات در بانک مرکزی انتقال دادند.
علاوه بر آن، موزه ملی ایران نیز از جمله موزههای مهمی است که وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در سال ۱۲۹۵ خورشیدی آن را تأسیس کرده است. آن زمان، این وزارتخانه وظایف آموزش و پرورش، آموزش عالی، فرهنگ و هنر و سازمان اوقاف را برعهده داشته است. همچنین، به نظر می‌رسد که بانی موزه ملی ایران، مرتضی‌قلی‌خان ممتازالملک، در ابتدای تأسیس آن، یکی از اتاق‌های مدرسه‌ی دارالفنون را برای نمایش آثار استفاده می‌کرده است. سپس، اشیای موزه با گذشت زمان نخست به ساختمان مسعودیه و بعدها به موزهی تازه‌تأسیس ایران باستان منتقل می‌شود. تعداد این اشیا در آن دوران، به ۲۸۰ قلم می‌رسیده است.
موزه ایران باستان به جهت استفاده به عنوان اولین موزه علمی ایران، نقطه‌ی عطفی در تاریخ موزه و موزه‌داری در کشور به شمار می‌رود. تأسیس این موزه باعث شد که قوانین جدیدی در زمینه‌ی موزه‌داری در ایران به تصویب برسند. تا قبل از آن، مظفرالدین‌شاه قاجار اجازه کاوش‌های علمی باستان‌شناختی در نقاط باستانی کشور را به‌مدت ۶۰ سال به دولت فرانسه واگذار کرده بود.
سپس، مجلس شورای ملی وقت در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، قانون جدیدی مبنی بر تقسیم آثار کشف‌شده در طی کاوش، بین دولت ایران و هیئت کاوش به تصویب رساند. بر اساس این قانون، ده شیء باستانی و تمامی آثار زرین کشف‌شده به دولت ایران تعلق گرفت و باقی آثار به‌جز قطعات معماری، ضمن تشریفات کارشناسی دقیق به‌طور مساوی تقسیم شدند.
در موزه باستان‌شناسی، ضمن به‌نمایش‌گذاشتن آثار حاصل از کاوش، اشیای اهدایی از سایر موزه‌ها نیز در معرض نمایش قرار داشتند که عبارت بودند از:
- اشیای اهدایی از موزه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
- آثاری از مجموعه‌ی آرامگاه شاه‌عباس دوم در قم، از قبیل روپوش قبر (یکی از قالی‌های نادر دورهی صفوی)
- مجموعه‌ی کوچکی شامل قطعات خوشنویسی و نگارگری از مجموعه کاخ گلستان
- مجموعه موقوفات اردبیل یعنی چینی‌خانه شامل ظروف و اشیای ساخت چین که به سفارش شاه‌عباس صفوی وقف شدهاند و مهر وقف در آنها مشاهده می‌شود.
شایان ذکر است که تعدادی از آثار موزه ایران باستان نیز در دهه‌های آغازین تأسیس آن، خریداری و به آن اضافه شدهاند. برخی از این اشیای نادر خریداری‌شده عبارت‌اند از: قطعات پارچه‌های ساسانی، سلجوقی و آل بویه.
جالب توجه است که در کشورمان، علاوه بر موزههای نمایش آثار، موزههای مردم‌شناسی نیز از سال ۱۳۱۴ خورشیدی آغاز به کار کردند. در واقع ابتدا، موزه‌ای با عنوان موزهی انسان‌شناسی در ساختمان وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، واقع در خیابان بوعلی تهران (محله ارامنه) برپا شد. سپس، این موزه با راهنمایی‌های فرهنگستان ایران به موزهی مردم‌شناسی تغییر نام داد.
موزهی مردم‌شناسی طبق اساسنامه‌ی مصوب سال ۱۳۱۶ خورشیدی، دارای دو شعبه‌ی نژادشناسی و توده‌شناسی بود. از طرفی، هرکدام از این شعبات شامل قسمت‌های جداگانه‌‌ی زیر بودند:
- موزه و کتابخانه، انجمن مشاوره علمی برای تحقیق و بررسی اشیا و آثار و همچنین قسمت تعلیمات و انتشارات.
برپایی برخی از موزه های ایران با موضوع مردم‌شناسی در تهران با هدف معرفی شیوه‌ی زندگی مردم در تمامی مناطق کشور بودند. البته به‌جز موزههای مدنظر، موزههای مردم‌نگاری منطقه‌ای نیز جهت نمایش پدیده‌های مادی و معنوی منطقه‌ای خاص در نقاط مختلف کشور فعالیت می‌کنند. فعالیت‌های فرهنگی مرتبط با مردم‌شناسی معمولاً در بخش‌هایی از موزههای مختلف کشور انجام می‌شوند.
انواع موزه های ایران
تاکنون، تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای موزههای ایران انجام شده است که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم:
موزه های ملی ایران
تعریف موزه های ملی در کشورهای گوناگون یکسان نیستند. برخی موزه های ملی را موزه هایی معرفی می‌کنند که اداره‌ی آن به عهده دولت یک کشور است. در مقابل، موزه های محلی را مکان‌هایی می‌دانند که مقام‌های محلی یا دولت‌های محلی آن را اداره می‌کنند.
در کشور ما موزه های ملی ایران توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اداره می‌شوند و در ویترین‌های خود، اشیایی از تمام نقاط ایران را به نمایش می‌گذارند. عموماً این اشیا نمایانگر فرهنگ و هنر ایرانی هستند و اشیای یافت‌شده در حفاری‌های باستان‌شناسان را شامل می‌شوند. طبیعتاً این اشیا ممکن است از هر نقطه‌ای از ایران باشند و مختص به یک محوطه‌ی تاریخی، یک تپه‌ی باستانی یا یک شهر نیستند.
برخی از موزه های ملی یا موزه های باستان شناسی ایران عبارت‌اند از:
نخستین موزه ایران با نام رسمی موزه ملی ایران شناخته می‌شود و نام دیگر آن موزه ایران باستان است. ساختمان این موزه را معمار فرانسوی، آندره‌گدار، در دورهی پهلوی اول ساخته و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی گشایش یافته است.
در ساختمان دو‌طبقه‌ی موزه ملی به مساحت ۱۱هزار مترمربع، اشیای مختلفی مربوط به دوران پیش از تاریخ، تاریخی و پیش از اسلام به نمایش درآمده‌اند.
بنای موزه آذربایجان تبریز دومین موزهی باستان‌شناسی یا ملی کشور به شمار می‌رود که در سه طبقه بنا شده و مساحت آن ۲۴۰۰ مترمربع است. در هر طبقه از بنای مزبور سالنی به ابعاد ۳۷ در ۱۲ مترمربع به‌همراه چند اتاق اداری و یک کتابخانه وجود دارد. در این موزه نیز اشیای دوران پیش و پس از اسلام نگهداری می‌شوند.
موزه های محلی ایران
از دیدگاه متخصصان میراث فرهنگی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران، یک دسته‌ی دیگر از موزه های ایران موزههای محلی یا منطقه‌ای هستند که می‌توان آنها را بدین صورت تعریف کرد:
«موزه منطقه‌ای به موزه‌ای گفته می‌شود که از نظر محتوا و مخاطب فراتر از مرزهای استانی بوده و از لحاظ مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، هنر و… یک منطقه‌ی فرهنگی را در بر می‌گیرد. این موزه‌ها به معرفی مردم‌شناسی و باستان‌شناسی، تاریخ شهر، فرهنگ و تمدن به لحاظ مادی و معنوی در مناطق بومی و محلی می‌پردازند.»
موزههای محلی معمولاً در مقیاس کوچکی فعالیت می‌کنند و بخش اصلی آنها را آثار یافت‌شده در کاوش‌های باستان‌شناسی یک منطقه‌ی خاص تشکیل می‌دهد. این موزه‌ها، گاه ویژگی‌های خاص یک منطقه را به نمایش می‌گذارند. در ادامه، به معرفی تعدادی از موزههای محلی می‌پردازیم:
این موزه محلی برای نمایش آثار نقاشان مشهور دورهی زندیه و معاصر است که در محوطه‌ی بیرونی آن سنگ‌های ازاره‌ی کاخ خورشید با نقوش شاهنامه به چشم می‌خورند. به نظر می‌رسد که مقبره‌ی کریم‌خان زند از مهم‌ترین اجزای این موزه باشد که مورد توجه بازدیدکنندگان قرار گرفته است. علاوه بر آن، اشیای دیگری در موزه وجود دارند که قلمدان‌های لاکی و قرآن دست‌نویس از جمله‌ی آنها هستند.
در یکی از خانه‌های تاریخی شهر یزد به نام خانه‌ی کلاهدوزها، موزه آب یزد با هدف نمایش تاریخ چندهزار ساله‌ی آب دایر شده است. این موزه در همه‌ی طبقات بنای تاریخی مزبور قرار دارد و قنات‌های رحیم‌آباد و زارچ که از طبقه همکف خانه عبور می‌کنند، قابل مشاهده‌اند. علاوه بر آن، وسایل مختلفی نظیر وسایل حفر قنات و اسناد و مدارک مرتبط با آنها در این موزه به نمایش درآمده‌اند.
موزه منطقه‌ای خلیج فارس
از جمله موزه های ایران که به سبکی مدرن برپا شده است، موزه منطقه‌ای خلیج فارس شامل ۱۵ گالری مختلف است که آثار باستانی متنوعی از دوره‌های گوناگون تاریخ در آن به نمایش درآمده‌اند. این آثار از مناطق مختلف خلیج فارس و استان‌های بوشهر، خوزستان و هرمزگان جمع‌آوری شدهاند.
موزه های مردم شناسی ایران
این موزه‌ها مکانی برای معرفی آداب و رسوم و شیوه‌ی زندگی مردمان منطقه‌ای خاص هستند که در ادامه تعدادی از آنها ذکر شدهاند:
موزه مردم‌شناسی نائین
خانه تاریخی پیرنیا از جمله بناهای دورهی صفوی است که در سال ۱۳۷۳ خورشیدی به موزه مردم‌شناسی نائین تغییر کاربری داده است. در این موزه، آثار مختلفی از قبیل وسایل کشاورزی، ادوات نظامی و… به نمایش درآمده‌اند که معرف فرهنگ مردمان کویر هستند.
این عمارت که با عنوان خانه‌ی کرد سنندج نیز شهرت دارد، بنایی باشکوه با معماری متفاوت است که هم‌اکنون به «موزهی مردم‌شناسی مناطق کردنشین» مبدل شده است. بدین منظور، آثار فرهنگی و تاریخی فراوانی برای معرفی فرهنگ مردم کرد، در آن به نمایش درآمده‌اند.
موزه مردم‌شناسی ابیانه
موزه‌ای در روستای ابیانه از توابع شهر نطنز اصفهان برپا شده است که جلوه‌هایی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم ابیانه را به نمایش می‌گذارد. بیشتر اشیای به نمایش درآمده در این موزه را مردم روستا اهدا کرده‌اند. البته، موزهی مدنظر هم‌اکنون فعالیتی ندارد.
این موزه که در محوطه‌ی تاریخی برکه‌های باران در جنوب کشور قرار دارد، برای نمایش آثار مختلف در سه طبقه بنا شده است. هرکدام از طبقات موزه به منظور ارائه خدمات متفاوتی ایجاد شدهاند.
طبقه دوم از موزه چابهار به بخش مردم‌شناسی و کتابخانه تعلق دارد. در این بخش، ماکت‌های مختلفی وجود دارند که آداب و رسوم، مشاغل مردم بلوچ و فرهنگ غنی این قوم را به نمایش می‌گذارند.
این موزه که در گذشته با عنوان حمام آقانقی کاربرد داشته است، ۳۳ مجسمه از افراد با پوشش محلی را در خود جای داده است. این مجسمه‌ها سنت و نوع پوشش مردم اردبیل و مناطق ییلاقی آن را در معرض نمایش می‌گذارند.
سایر موزه های ایران با موضوعات گوناگون
در کشورمان انواع موزههای ایران شناخته شدهاند که فهرست اسامی مهم‌ترین آنها بدین شرح است:
خانه موزه های ایران
بسیاری از خانه‌های قدیمی موجود در کشور به‌دلیل معماری خاصشان تبدیل به موزه شدهاند که امروزه آنها را با عنوان خانه موزه های ایران می‌شناسیم. در ادامه، تعدادی از این موزه‌ها معرفی شدهاند:
خانه مقدم
این خانه بنایی تاریخی متعلق به دورهی قاجار است که در ابتدا یکی از صاحب‌منصبان دربار قاجار به نام محمدتقی‌خان احتساب‌الملک در آن ساکن بوده است. سپس، مالکیت آن به پسر کوچک احتساب‌الملک یعنی دکتر محسن مقدم، استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران تعلق می‌گیرد. دکتر مقدم با جمع‌آوری آثار ارزشمند تاریخی و فرهنگی، خانه پدری خود را تبدیل به موزه می‌کند.
در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، هم‌زمان با ثبت ملی خانه صولت ابرکوه، موزه مردم‌شناسی در آن دایر شده است. در این موزه، وسایل گرانبهایی از دوره‌های پس از اسلام، مانند دوره‌های ایلخانی، صفویه و قاجار جمع‌آوری شدهاند که فرهنگ و زندگی مردمان گذشته را به نمایش می‌گذارند.
این خانه که متعلق به یکی از افراد گمنام در جریان مشروطه‌خواهی است، در سال ۱۳۸۲ خورشیدی ضمن قرارگرفتن در لیست آثار ملی، به موزه تبدیل شده است. به همین منظور، در آن انواع عکس‌ها و تصاویر دوران مشروطه به‌همراه برخی ابزارآلات جنگی در معرض نمایش گذاشته شدهاند.
بنای خانه امیرنظام گروسی متعلق به یکی از رجال سیاسی و نویسندگان دورهی قاجار است که به موزه قاجار مبدل شده است. در این خانه‌ی دوطبقه، تالارهای متعددی وجود دارند که امروزه اشیای مختلفی نظیر ظروف خاتم‌کاری، اشیای فلزی، ادوات موسیقی و… در آنها به معرض نمایش درآمده‌اند.
این بنا در ابتدا ملک شخصی مهدی کوزه‌کنانی، از تجار و بازاریان شهر تبریز بوده است. سپس، به‌علت استفاده در جنبش مشروطه‌خواهی، به نام خانه مشروطه شهرت یافت و در سال‌های پس از آن، به موزه تبدیل شد. این خانه در بین موزه های ایران به دلیل اهمیت و جایگاه رفیعش در تاریخ معاصر، بسیار بااهمیت است.
عمارت رکیب‌خانه اصفهان
این عمارت صفوی که ساختمانی زیبا با حیاطی بسیار بزرگ است، در گذشته به‌عنوان اصطبل سلطنتی پادشاهان صفوی کاربرد داشته است. سپس در دوره‌های بعدی، کاربردهای مختلفی یافت و پس از انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی به موزه تبدیل شد. هم‌اکنون، عمارت مزبور با عنوان موزه هنرهای تزئینی اصفهان کاربرد دارد و در آن ۳هزار شیء تاریخی متعلق به دوره‌های صفویه و قاجار به نمایش درآمده‌اند.
کاخ موزه های ایران
در گذشته، بسیاری از پادشاهان ایرانی کاخ‌هایی برای اقامت خود برمی‌گزیدند که اکنون تعدادی از آنها به موزه تغییر کاربری داده‌اند. این بناهای تاریخی هم‌اکنون با عنوان کاخ موزه شناخته می‌شوند که در ادامه به معرفی تعدادی از آنها می‌پردازیم:
این مجموعه که چندین بنا را در خود جای داده است و هرکدام از آنها شامل قسمت‌های اندرونی و بیرونی هستند، متعلق به ۴۴۰ سال پیش است. قسمت‌هایی از کاخ که به موزه تغییر کاربری داده‌اند، بدین ترتیب‌اند:
- تالار سلام یا اتاق موزه، تالار عاج یا سفره‌خانه، کاخ ابیض یا موزه مردم‌شناسی، شمس‌العماره و عمارت بادگیر، نقاره‌خانه که بخشی از حوض‌خانه‌ی تالار سلام است.
بناهای متعددی در مجموعه کاخ‌های نیاوران وجود دارند که تعدادی از آنها به موزه مبدل شدهاند. برخی از این موزه‌ها عبارت‌اند از:
- موزه جهان‌نمای مجموعه نیاوران، موزه کتابخانه سلطنتی، موزه لباس‌ها و پارچه‌های سلطنتی، موزه خودروهای خانواده سلطنتی.
در بین همه‌ی موزه های ایران، این مجموعه با موزههای متعدد در زمینههای گوناگون بسیار حائز اهمیت است. این موزه‌ها عبارت‌اند از:
- موزه ملت، موزه هنرهای زیبا، موزه استاد بهزاد، موزه استاد آبکار، موزه میرعماد، موزه مردم‌شناسی، موزه آب، موزه نظامی و موزه برادران امیدوار.
کاخ ملک‌آباد مشهد
کاخ ملک‌آباد مشهد با زیربنایی در حدود ۱۴۰۰ مترمربع در باغی زیبا به همین نام قرار دارد. این کاخ پس از انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی، به موزه تغییر کاربری داده است. اشیای به‌نمایش‌درآمده در موزه نیز شامل فرش‌های نفیس، تابلوفرش، نقاشی‌های منحصربه‌فرد و… هستند.
کاخ مرمر رامسر
این کاخ یکی از بناهای دورهی پهلوی است و مجموعه‌ی مختلفی از موزه‌ها را در خود جای داده است:
- موزه حمام قدیم، موزه اسناد، کاخ شاه، موزه مردم‌شناسی رامسر و موزه بین‌المللی عاج ایران.
کاخ عالی‌قاپوی اصفهان
در میدان نقش جهان اصفهان بنای باشکوهی به نام کاخ عالی‌قاپو وجود دارد که متعلق به دورهی صفوی است. در گذشته، سردر ورودی این کاخ دروازه‌ی ورودی تمامی بناهای موجود در میدان نقش جهان به شمار می‌رفت.
کاخ چهل‌ستون
معماران ایرانی در دورهی حکومت شاه عباس صفوی، به‌دستور او کوشکی را در میانه‌ی باغ جهان‌نما بنا کردند که امروزه با عنوان کاخ چهل‌ستون یا باغ‌موزه‌ی چهل‌ستون شناخته می‌شود. ایوان اصلی این کاخ بر روی بیست ستون قرار دارد که انعکاس آنها در استخر زیبا و بزرگ عمارت باعث شده است که آن را چهل‌ستون بنامند.
کاخ هشت‌بهشت
در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی، کاخی با عنوان هشت‌بهشت ساخته شد که در دورهی قاجار به مدرسه همایونی مبدل گشت. این کاخ از بناهای بی‌نظیر دورهی صفوی است که آن را با عناوین دیگری از قبیل هشت‌به‌هشت و هشت در بهشت نیز می‌شناسند.
موزه خودروهای تاریخی ایران
با توجه به اهمیت خودرو در زندگی بشر و کاربردی که در ترابری دارد، بررسی تاریخچه‌ی آن خالی از لطف نیست. شاید برایتان جالب باشد که بدانید اولین خودروها توسط مظفرالدین‌شاه قاجار به ایران راه یافته‌اند. در واقع، این پادشاه قاجاری در طی سفرهای خود به اروپا دو اتومبیل را به همراه راننده‌ی آنها به ایران آورد که هم‌اکنون اطلاعات دقیقی دربارهی نوع خودرو در دست نیست. به‌عقیده‌ی برخی صاحب‌نظران، دو خودروی مزبور «فورد کروکی کلاچی با تایرهای توپر» و به عقیده برخی دیگر، آنها «رنوی فرانسوی» بوده‌اند.
با اینکه هیچ‌کدام از دو خودروی مظفرالدین‌شاه سالم باقی نماندند، اما علاقه‌ی خاندان سلطنتی به آنها باعث شد که خودروهای مختلفی به کشور وارد شوند.
هم‌اکنون، تعداد زیادی از خودروهای قدیمی که متعلق به سال‌های قبل از انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی هستند، در یکی دیگر از موزه های ایران جمع‌آوری شدهاند. این موزه که با عنوان «موزه خودروهای تاریخی ایران» شناخته می‌شود، در پایتخت قرار دارد و با هدف معرفی انواع خودروهای قدیمی و تاریخچه‌ی آنها فعالیت می‌کند. شایان ذکر است که طراحی و بازگشایی این موزهی را بنیاد مستضعفان جمهوری اسلامی در سال ۱۴۰۰ خورشیدی به عهده داشته است.
به‌طور کلی، در موزه خودروهای تاریخی ایران حدود ۶۰ خودروی قدیمی و منحصربه‌فرد به‌همراه ۲ کالسکه و ۴ موتور نگهداری می‌شوند. در ادامه، به معرفی تعدادی از این خودروها می‌پردازیم که توجه گردشگران به آنها جلب شده است:
- کالسکه‌ی سلطنتی ناصرالدین‌شاه قاجار، کالسکه‌ی مخصوص تاج‌گذاری، رولز رویس احمدشاه قاجار، بنز k500، موریس آکسفورد قرمز، لامبورگینی کانتاش، لیموزین‌ها و… .
موزه های جانورشناسی ایران
در تعریفی کلی، موزههای جانورشناسی ایران مکانی برای نمایش انواع متفاوتی از جانوران به‌صورت خشک‌شده، مصنوعی یا زنده هستند. این موزه‌ها معمولاً اطلاعاتی دربارهی محل و نوع زندگی جانوران و شیوه‌ی تغذیه آنها را در اختیار ما قرار می‌دهند. البته در این زمینه، موزههای متفاوتی فعال‌اند که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
موزه دیرینه‌شناسی کرمان
در موزهی دیرینه‌شناسی کرمان فسیل‌های کوچک و بزرگی از جانوران نادر متعلق به دوره‌های کهن زمین‌شناسی نگهداری می‌شوند که بسیار جالب‌توجه‌اند. این فسیل‌ها متعلق به جانورانی از قبیل اسفنج‌ها، مرجان‌ها، آمونیت‌ها، ستاره‌های دریایی و خزندگان هم‌عصر با دایناسورها و… هستند.
موزه فسیل شناسی مراغه
این موزه ازجمله موزههای با فضای باز است که در آن، فسیل‌هایی از پستانداران منقرض‌شده مشاهده می‌شوند. منطقه‌ی فسیلی مراغه محدوه‌ی گسترده‌ای از اطراف مراغه تا جنوب کوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان‌آباد را پوشش می‌دهد. با توجه به وجود فسیل‌های ارزشمند و منحصر به فرد در این منطقه، زمین‌شناسان آن را «بهشت فسیلی ایران» نام‌گذاری کرده‌اند.
موزه حیات وحش دارآباد
این موزه محلی برای نمایش سیر تحول جانداران مختلف اعم از حیوانات، گیاهان، باکتری‌ها و حتی موجودات بسیار ریز و ذره‌بینی است. شما می‌توانید در موزهی مدنظر به مشاهده‌ی بیش از صدها گونه‌ی جانوری از مهره‌داران و بی‌مهرگان بپردازید و در فضای باز آن، از انواع جانوران زنده دیدن کنید. افزون بر آن، امکان شرکت در کارگاه‌های علمی، دوره‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های گوناگون مرتبط با موزه برای علاقه‌مندان فراهم است.
موزههای صنایع دستی ایران
در کشورمان صنایع دستی متعددی وجود دارند که نمایانگر تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین هستند. در واقع، مهارت ساخت صنایع دستی مختلف از جمله آثار ناملموسی است که در زمره‌ی میراث فرهنگی کشور قرار می‌گیرد. امروزه، در کنار سایر موزه های ایران، موزههای خاصی برای معرفی این آثار ناملموس در کشور برپا شدهاند که تعدادی از آنها عبارت‌اند از:
موزه صنایع دستی تهران
ساختمان این موزه پیش از انقلاب ۱۳۵۷ محلی برای زندگی خاندان پهلوی بوده است. چند سال پس از گذشت انقلاب، مقرر شد از این مکان به‌عنوان موزه و مرکز چرم استفاده شود. پس از آن، با انجام مرمتی بر روی ساختمان در سال ۱۳۷۱ تصمیم گرفتند که آن را به موزه خط و کتابت تبدیل کنند که این امر در سال ۱۳۷۶ محقق شد. در نهایت، این بنا پس از مدتی فعالیت، به‌عنوان موزه صنایع دستی تهران برگزیده شد.
موزه صنایع دستی قم
این موزه که در محل یکی از خانه‌های تاریخی قم به نام خانه‌ی یزدان‌پناه دایر شده است، صنایع دستی بومی شهر قم را در معرض نمایش می‌گذارد. تمامی این آثار در دو سالن شاه‌نشین خانه تاریخی مزبور تعبیه شدهاند. در ادامه، دسته‌بندی مهم‌ترین محصولات به‌نمایش‌درآمده در این موزه معرفی شدهاند:
- محصولات سفال و سرامیک، معرق چوب، شیشه‌گری، محصولات مسی و قلم‌زنی، خر‌مهره‌ها، منبت‌کاری، سنگ‌تراش‌های قیمتی و… .
موزه صنایع دستی اردبیل
یکی دیگر از موزههای صنایع دستی کشور در حمام قدیمی و تاریخی شیخ صفی اردبیل برپا شده است. ساختمان این موزه به دورهی صفوی تعلق دارد و پس از استفاده در زمینههای گوناگون در سال ۱۳۷۸ خورشیدی آن را به موزه صنایع دستی تبدیل کرده‌اند. به‌طور کلی، ۳۰۰ قطعه صنایع دستی در موزهی مدنظر به نمایش درآمده‌اند که می‌توان آنها را در ۲۵ دسته‌ی کلی قرار داد.
موزه های موسیقی ایران
در کشورمان موزه‌هایی در زمینه‌ی موضوعات هنری وجود دارند که با عنوان موزههای موسیقی ایران شناخته می‌شوند. هدف از تأسیس این موزه‌ها معرفی و حفظ آثار هنرمندان معروف عرصه‌ی موسیقی و همچنین حفظ میراث موسیقی ملی بوده که در ادامه تعدادی از آنها آمده است:
- موزه موسیقی تهران
- موزه موسیقی اصفهان
- موزه سازهای سنتی کرمان (خانه هرندی)…
موزه های ترسناک ایران
در دورهی پهلوی و در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، به دستور رضاشاه زندانی ساخته شد که بعدها به‌عنوان شکنجه‌گاه زندانیان سیاسی استفاده می‌شد. در این زندان، بسیاری از مخالفان رژیم پهلوی مورد شکنجه‌ی ساواک قرار گرفتند. پس از وقوع انقلاب و آزادی زندانیان سیاسی، این زندان در اواخر دهه هفتاد خورشیدی به موزه مبدل شد.
هم‌اکنون، این مکان با نام موزه عبرت تهران فعالیت می‌کند و به عنوان یکی از موزههای ترسناک ایران شهرت یافته است. طراحی موزه به‌گونه‌ای است که بتواند بازدیدکنندگان را با مراحل ورود تا استقرار زندانیان در سلول خود آشنا سازد. بدین منظور، قسمت‌های مختلف زندان که شامل موارد زیر هستند، دست‌نخورده باقی مانده‌اند:
- بخش امانات، عکسخانه، سلول‌های مختلف عمومی و انفرادی، اتاق پانسمان، شکنجه‌گاه‌های مختلف، مکان ملاقات و اتاق رئیس زندان.
موزه های مجازی ایران و جهان (موزه های آنلاین)
موزه‌ها محلی برای نمایش آثار باستانی و اشیای باارزشی هستند که بازدید از آنها می‌تواند ما را با فرهنگ و آداب و رسوم مردمان گذشته آشنا کند. گاهی، بازدید از برخی موزه‌ها نظیر موزههای خارج از کشور برایمان فراهم نیست. ازاین‌رو، موزههای آنلاین ایران امکانی را فراهم می‌آورند که بتوان از دور، به تماشای اشیای موجود در موزهی مدنظر خود پرداخت.
دانشنامه بریتانیکا تعریف زیر را برای موزه مجازی ارائه کرده است:
«موزه مجازی شامل مجموعه‌ای از تصاویر ضبط‌شده‌ی دیجیتال، فایل‌های صوتی، اسناد متنی و سایر داده‌های تاریخی، علمی یا فرهنگی است که از طریق رسانه‌های الکترونیکی در دسترس بازدیدکنندگان قرار می‌گیرند.»
با توجه به این تعریف، بازدید‌کننده‌ی موزه می‌تواند بنا به سلیقه، روشی را برای مشاهده‌ی اشیای به‌نمایش‌درآمده در موزه برگزیند. در فهرست زیر، تعدادی از موزههای مجازی ایران و جهان معرفی شدهاند:
معروف‌ترین موزه های مجازی ایران
در کشورمان موزههای مجازی بسیاری وجود دارند که نمونه‌های زیر از‌جمله‌ی معروف‌ترین آنها هستند:
در موزه مدنظر، دو بخش باستان‌شناسی و دوران اسلامی وجود دارد. در بخش اول، اشیای دورهی پارینه‌سنگی تا ساسانی به نمایش درآمده‌اند. بخش دوران اسلامی این موزه، آثار مربوط به دوران پس از اسلام را در خود جای داده است. چنانچه از علاقه‌مندان موزه های مجازی هستید، می‌توانید با مراجعه به وب‌سایت این موزه اشیای باستانی را به صورت سه‌بعدی و دقیق مشاهده کنید.
تور مجازی موزه آبگینه و سفالینه
این موزه که از پربازدیدترین موزههای تهران به شمار می‌رود، به‌عنوان نخستین موزهی تخصصی شیشه و سفال شناخته می‌شود که نظیر ندارد. تعداد اشیای سفالی و شیشه‌ای موزهی مدنظر به حدود ۲هزار قطعه می‌رسد و در میان آنها، سفال‌هایی از دورهی مختلف فرهنگی ایران مشاهده می‌شوند.
معروف‌ترین موزه های مجازی جهان
از میان تمامی موزههای مجازی جهانی، معروف‌ترین آنها را در فهرست زیر ارائه کرده‌ایم:
این موزه که یکی از موزههای معروف جهان در شهر پاریس است، آثار هنری ارزشمندی را در خود جای داده است. از جمله‌ی این آثار می‌توان به مجسمه‌های مصر باستان، پرتره‌های باروک و نقاشی‌های مدرن اشاره کرد.
این موزه که در مَنهَتَن شهر نیویورک واقع شده است، آثار مختلفی از قبیل حیوانات منقرض‌شده، حیات زیر آب‌ها و زمین‌شناسی را در معرض نمایش می‌گذارد. بازدیدکنندگان می‌توانند برای مشاهده‌ی آثار این موزه، به وب‌سایت آن مراجعه کنند.
برترین موزه های ایران
تعدادی از موزههای موجود در کشور به‌عنوان برترین موزههای ایران شهرت یافته‌اند که عبارت‌اند از:
موزه هنرهای معاصر تهران
در موزه هنرهای معاصر گنجینه‌هایی از هنر مدرن از زمان پس از جنگ جهانی دوم تا پیش از سال ۱۴۰۰ خورشیدی نگهداری می‌شوند. این گنجینه‌ها شامل جنبش‌های هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ‌آرت، مینیمالیسم، مفهومی و فورتئالیسم هستند.
گنجینه جواهرات ملی ایران
این موزه محلی برای نگهداری مجموعه جواهرات سلطنتی پادشاهان از دورهی صفوی تاکنون است. جواهرات موزه مدنظر بخشی از تاریخ و فرهنگ کشورمان محسوب می‌شوند که قدمت برخی از آنها به دوران باستان و پیش از تاریخ برمی‌گردد.
موزه فرش ایران
این موزه یکی از برترین موزه های ایران برای نگهداری از فرش‌های بسیار نفیس هنرمندان مشهور به شمار می‌رود که به‌دستور فرح پهلوی گشایش یافته است. هدف از احداث این موزه معرفی انواع فرش‌های دست‌بافت ایرانی و نیز به‌نمایش‌گذاشتن تنوع این هنر دستی ایرانیان در دوره‌های تاریخی اخیر بوده است. البته به‌جز فرش، اشیای مشابه دیگری نظیر گلیم نیز در موزه فرش ایران نگهداری می‌شوند.
آثار باستانی ایران در موزههای خارج کشور
علاوه بر اشیایی که در موزه های ایران داریم، بسیاری از اشیای باستانی ایران در موزههای خارج از کشور نیز نگهداری می‌شوند. در ادامه، به معرفی موزههای معروفی می‌پردازیم که اشیای تاریخی ایران را در خود جا داده‌اند:
معروف‌ترین مجموعه‌ی اشیاء ایران در فرانسه، موزهی لوور
گفته می‌شود که در دوره‌ای از تاریخ، باستان‌شناسان فرانسوی اجازه‌ی کاوش در خاک ایران را به‌صورت قانونی از دولت ایران دریافت کرده بودند. در این سال‌ها، آنها موفق به مصادره‌ی بخش قابل‌توجهی از آثار تاریخی پیش از اسلام شدند که امروزه در موزه لوور شهر پاریس در فرانسه به نمایش درآمده‌اند. در آغاز تأسیس این موزه، فقط چند قطعه از آثار ایرانی نظیر جام خسرو دوم، پادشاه ساسانی، در آن نگهداری می‌شد. شمار این آثار در طی دورهی صدساله پس از آن بسیار افزایش یافت.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در انگلستان، موزه بریتانیا
در کشور انگلستان موزه‌ای به نام بریتانیا وجود دارد که بیش از ۸میلیون اثر از سراسر جهان را در خود جای داده است. در این میان، بخش آثار ایرانی بسیار گسترده است و بر اساس بررسی رسانه‌های داخلی، شمار آنها به ۱۳هزار قطعه می‌رسد.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در آمریکا، موزه متروپولیتن
این موزه که با عنوان موزهی کلان‌شهری نیز شناخته می‌شود، مجموعه‌ی بزرگ و نادری از اشیای تاریخ اسلام و ایران باستان را در خود جای داده است و معروف‌ترین موزه ایران در آمریکا به شمار می‌رود.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در روسیه، موزه ارمیتاژ
در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، بر اساس قرار تجاری‌‌فرهنگی میان ایران و روسیه، آثار باستانی بسیاری از ایران خارج و به روسیه تعلق گرفت. از میان تمامی این آثار، «قالی پازیریک» به‌عنوان نخستین فرش بافته‌شده در جهان به شمار می‌رود که به دورهی هخامنشی مربوط می‌شود. این فرش از مهم‌ترین آثار ایرانی در موزهی ارمیتاژ به شمار می‌رود.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در آلمان، موزه برلین
آثار باستانی ایران در موزه پرگامون برلین حاصل کاوش‌های باستان‌شناسی دهه‌های نخست قرن بیستم در تیسفون است که به دورهی ساسانی مربوط می‌شوند. علاوه بر آن، آثار بی‌نظیر به‌دست‌آمده از طاق کسری در عراق امروزی نیز در طی همین کاوش‌ها کشف و به موزه ایران در آلمان منتقل شدهاند. از میان این آثار، می‌توان به گچبری خاصی اشاره کرد که لوگوی دانشگاه تهران را از آن الهام گرفته‌اند و نمونه‌های این گچبری در موزه ایران باستان نیز نگهداری می‌شوند.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در تاجیکستان، گنجینه آمودریا
در مجاورت رود جیحون تاجیکستان که آمودریا نام باستانی آن است، گنجینه‌ای یافت شده است که به دورهی هخامنشی تعلق دارد. این گنجینه شامل آثار بسیاری ازقبیل دستبند و بازوبند، پلاک‌های طلا و نقره با نقش برجسته، ارابه‌ی طلایی با چهار اسب و… است.
معروف‌ترین مجموعه اشیاء ایران در ژاپن، موزه ملی توکیو و موزه میهو
در یکی از بزرگ‌ترین موزههای ژاپن به نام میهو، بیش از سی اثر مختلف ایرانی از دورهی ساسانی و ده‌ها اثر هخامنشی جمع‌آوری شده است. علاوه بر آن، از گنجینه‌های ایرانی در موزه توکیو ژاپن نیز می‌توان به گنجینه‌ی شوسوئین اشاره کرد که متعلق به دورهی ایران باستان است. این گنجینه که شامل آثار تاریخی فراوانی از کشورهای مختلف ازجمله ایران است، به قرن هشتم میلادی تعلق دارد و یکی از امپراتوران ژاپنی آن را جمع‌آوری کرده است.
مختصری درباره کمیته ملی موزه های ایران؛ ایکوم
شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM: International Council of Museums) که ایکوم هم خوانده می‌شود، تنها سازمان تخصصی جهان در زمینه‌ی موزه و موزه‌داری است که به اشاعه میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی و گذشته، محسوس و نامحسوس، و محافظت از آنها می‌پردازد.
در کشورمان انجمن عضویت و سازمانی غیردولتی به نام ایکوم به‌منظور ایجاد استانداردهای حرفه‌ای و اخلاقی برای فعالیت موزه‌ها ایجاد شده است. این انجمن یا سازمان به ارائه توصیه‌هایی در زمینه‌ی میراث فرهنگی و ارتقای ظرفیت‌سازی و دانش می‌پردازد. به‌طور کلی، اهداف ایران ایکوم را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
- فراهم کردن زمینههای لازم در راستای افزایش آگاهی مردم نسبت به موزه در مفهوم بین‌المللی و معرفی موزههای ایران در سایر کشورها
- ایجاد بستر مناسب برای ارتقا، انتقال، بهره‌برداری از دانش مرتبط با موضوعات مربوط به موزه در سطح کشور
- توسعه‌ی کمی و کیفی موزههای تخصصی، محلی، ملی و مستقل در سطح کشور و منطقه
- حمایت از حقوق و منافع موزه‌ها، آسیب‌شناسی و جلوگیری از تخریب موزه‌ها و محوطه‌های میراث فرهنگی
موزه های ایران؛ سفری متفاوت به دل تاریخ
اشیای باستانی ایران جزو ابزارآلاتی هستند که گذشتگانمان آنها را با ذوق و هنر و متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم دورهی زندگی خود پدید آورده‌اند. امروزه، با نمایش آثار دوره‌های مختلف در موزه های ایران این امکان برایمان فراهم شده است که فرهنگ ایرانی را بیشتر بشناسیم. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که حتماً از این موزه‌ها و دست‌کم از موزه های آنلاین ایران و جهان بازدید کنید.
برای مطالعه بیشتر:
- موزهی باستان شناسی جیرفت و یافته‌های تپه‌های باستانی جیرفت
- موزه تاریخ، تماشاگه تاریخ معاصر ایران
- از موزه هنرهای ملی ایران در تهران بازدید کنید
- کتابخانه و موزه ملک تهران؛ از آثار تاریخی برجسته تهران
- آشنایی با موزه مجلس شورای اسلامی
- خانه تیمورتاش (موزه جنگ تهران) را تا چه اندازه می‌شناسید؟
- آشنایی با موزه و عمارت سالار سعید یا موزه سنندج
- آشنایی با موزه تماشاگه زمان و اشیای آن
- خانه لطفی دامغان؛ معماری و کاربری این خانه سنتی ایرانی
- موزه و خانه مدرس؛ تاریخچه، معماری و کاربری امروزی آن
- شاخص‌ترین اشیای موزه پهنه سمنان
- آشنایی با موزه شاهرود با موضوع باستان‌شناسی و مردم‌شناسی
- موزه رضا عباسی تهران و اشیای دیدنی آن
- موزه چینی خانه اردبیل؛ تاریخچه و اهمیت اشیای آن
- موزه نفت سبزوار و یادگارهایی از میراث صنعتی
- موزه عصر آهن تبریز؛ اشیای بی نظیر با تاریخی شگفت انگیز
- فرازهایی از هنر و معماری ایرانی در عمارت قصر آیینه یزد
- آشنایی با قلعه فلک الافلاک؛ میراث تحسین برانگیز ساسانیان
- جذابیت موزه شه لافتی مشهد در چیست؟
- آشنایی با حمام وکیل شیراز و کاربرد ۳ بخش گوناگون آن
- بازدید از موزه هنرهای معاصر اصفهان در حین ایرانگردی
- موزه هنرهای تزیینی اصفهان و اشیای آن
- در تهران به بازدید موزه آبگینه و سفالینه بروید
- از مجموعه بی نظیر موزه مردم شناسی تهران دیدن کنید
- از موزه مشاهیر فارس در شیراز دیدن کنید
- آشنایی با موزه ملی کاشان و برجسته ترین اشیای آن
پرسش‌های متداول درباره موزه های ایران
در صورتی که درباره موزه های ایران پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، پرسش‌های متداول زیر را بررسی کنید. چنانچه پاسخ خود را نگرفتید، آن را در دیدگاه‌های زیر این پست مطرح کنید. ما سؤال شما را بی‌پاسخ نخواهیم گذاشت.
مهم‌ترین موزه ایران چه نام دارد؟
موزه ملی یا موزه ایران باستان نخستین و مهم‌ترین موزه ایران به شمار می‌رود که بازدید از آن پیشنهاد می‌شود.
تعدادی از سایت موزه های ایران را نام ببرید.
سایت موزه های بسیاری در ایران وجود دارند که نمونه‌هایی از آنها در ادامه آمده است:
• تور مجازی موزه صلح
• تور مجازی موزه هنر سعدآباد
• موزه مجازی هنر کودک
• تور مجازی موزه مقدم
• تور مجازی موزه آبگینه و سفالینه
• موزه مجازی ایران باستان
• موزه مجازی دفاع مقدس و…
تعدادی از سایت موزه های جهان را نام ببرید.
امروزه، در کشورهای مختلف جهان، سایت موزه های بسیاری وجود دارند که موارد زیر نمونه‌هایی از آنها هستند:
• تور مجازی موزه بريتانيا
• موزه مجازی پرادو اسپانیا
• موزه فروید لندن
• موزه انقلاب آمریکا
• موزه مجازی هولوکاست ملبورن
• موزه مجازی لوور فرانسه
• موزه مجازی تاریخ طبیعی آمریکا و… .
تعداد موزه های ایران چندتاست؟
در کشورمان ۶۰۰ موزه خصوصی و دولتی وجود دارد که با توجه به فرهنگ غنی کشور و برای معرفی بهتر این فرهنگ، افزایش شمار موزه‌ها اقدامی درخور و بجا محسوب می‌شود.
