موزه میراث روستایی گیلان با مساحتی در حدود ۲۶۳ هکتار، بخشی از پارک جنگلی سراوان را به خود اختصاص داده است. این موزه در پی تخریب بناهای روستایی گیلان در زلزله‌ی ۱۳۶۹ خورشیدی ایجاد شد و بناهایی مشابه آنها در محل موزه ساخته شدند. بدین ترتیب، سبک معماری آنها در معرض دید عموم قرار گرفت. افزون بر آن، فرهنگ مردمان استان گیلان با نمایش ابزار زندگی و کار و خوراک و پوشاک آنها به بازدیدکنندگان معرفی می‌شود.
درواقع، این موزه نوعی اکوموزه است برای نمایش جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی جامعه‌ی محلی گیلان در محیطی زنده و همگون با واقعیت که هدف آن ارتقای گردشگری پایدار و حفاظت از میراث فرهنگی و پیشرفت جوامع محلی است. در این نوشتار، درباره‌ی ویژگی‌ها و تاریخچه‌ی این اکوموزه که یکی از جاهای دیدنی رشت به حساب می‌آید، شرح بیشتری ارائه خواهیم کرد.
تاریخچه موزه میراث روستایی گیلان
تاریخ ایجاد این موزه و راه‌اندازی اولین کارگاه آن به نام حوزه فرهنگی و معماری جلگه شرق سپیدرود به سال ۱۳۸۴ خورشیدی برمی‌گردد. کل ماجرا و ایده‌ی تأسیس موزه پس از زلزله‌ی سال ۱۳۶۹ خورشیدی، در گیلان مطرح شد که بناهای سنتی استان گیلان بر اثر پس‌لرزه‌ها در معرض تخریب قرار گرفته بودند. در آن زمان، دکتر محمود طالقانی، استاد دانشگاه تهران و مؤسسه‌ی عالی زبان‌ها و تمدن‌های شرقی پاریس، پیشنهاد کرد موزه‌ای در گیلان افتتاح شود تا بناهایی مشابه بناهای سنتی گیلان ساخته شوند و در معرض دید عموم قرار بگیرند.
بعدها در سال ۱۳۸۱ خورشیدی، مراکزی همچون اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان، استانداری گیلان، دانشگاه تهران و اکوموزه آلزاس فرانسه زیر نظر سازمان یونسکو، مطالعات اولیه را برای احداث چنین موزه‌ای انجام دادند. سپس، اولین کارگاه موزه را در سال ۱۳۸۴ خورشیدی راه‌اندازی کردند. سازنده‌ی این کارگاه مهندس پویا میریوسفی و مجری طرح دکتر محمود طالقانی بود. فاز نخست موزه میراث روستایی گیلان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی افتتاح و آماده‌ی بهره‌برداری شد.
مراکز تحقیقاتی مجری طرح، پس از بررسی‌های فراوان، پارک جنگلی سراوان را به‌دلیل توپوگرافی مناسب و مشابه زمین‌های گیلان، برای محل موزه انتخاب کردند. آنها گروهی از کارشناسان را به روستاهای گیلان فرستادند تا بناهای دارای ارزش را شناسایی کنند. سپس، این بناها به نام فروشنده یا اهداکننده‌ی بنا واچینی شدند و مصالح آنها به محل پارک سراوان انتقال یافتند. در نهایت، بنایی مشابه همان بنا را در محل جدید ساختند.
در خور توجه است که طرح موزه‌ی مزبور در بیست‌ویکمین جشنواره‌ی خوارزمی برگزار شده در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، به مقام دوم دست یافت. البته، کسب این مقام آسان نبود؛ زیرا در جشنواره‌ی مذکور ۵۴۰ طرح داخلی، ۵۴ طرح بین‌المللی و ۱۹ طرح از ایرانیان مقیم خارج کشور مطرح شده بودند. از میان همه‌ی این طرح‌ها، موزه میراث فرهنگی گیلان موفق به کسب مقام دوم شد. در همین سال، موزه‌ی مزبور به‌عنوان اثری ملی در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شد.
مساحت موزه و بخش‌های مختلف آن
حدود ۲۶۳ هکتار از مساحت ۱۴۸۰ هکتاری پارک جنگلی سراوان به احداث موزه میراث روستایی گیلان اختصاص یافته است. این موزه اولین اکوموزه‌ی ایران محسوب می‌شود. در تعریف اکوموزه باید گفت به موزه‌ای اطلاق می‌شود که در فضای باز، با تمرکز بر هویت مکانی یک منطقه تأسیس شود. هدف از برپایی این نوع موزه ارتقای رفاه و پیشرفت جامعه‌های محلی با توسعه‌ی گردشگری پایدار است.
در اکوموزه روستایی گیلان، بخشی به نام بخش معماری وجود دارد. در این بخش، بناهای مسکونی مناطق مختلف گیلان مانند جلگه‌ی غرب و شرق، جلگه‌های کوهستانی، کوهپایه و ساحلی، منتقل یا شبیه‌سازی شدهاند. همچنین، طرح خانههای مسکونی روستایی را بدون تغییر، در این موزه پیاده کرده‌اند. بدین ترتیب، زندگی واقعی مردم گیلان و فرهنگ و سنت آنها در معرض دید عموم قرار گرفته است. بر همین اساس، موزه‌ی مزبور در منطقه‌ی غرب آسیا و آسیای مرکزی کم‌نظیر است و جزو پربازدیدترین موزه‌های کشور شناخته می‌شود.
جالب اینکه در بخش معماری موزه، بناهایی با قدمت متوسط ۱۵۰ سال دوباره‌چینی شده و به نمایش درآمده‌اند. این بناها در کل، ۲۸ مجموعه از بناهای استان گیلان و شامل بناهای مسکونی و جانبی از مناطق مختلف آن را نشان می‌دهند.
هدف این موزه فقط نمایش بناهای روستایی نیست. بلکه مهم‌تر از آن، تلاش برای معرفی فرهنگ بومی مردمان گیلان و دانش آنها در ساخت خانههای روستایی و فن ساخت این خانه‌هاست.
در این موزه، سایر عناصر فرهنگی مردم گیلان در کنار معماری روستایی مناطق مختلف آن به نمایش درآمده‌اند. برخی از این عناصر شامل ابزار‌های زندگی و کار، خوراک و پوشاک هستند. بدین ترتیب، بازدیدکنندگان ضمن تماشای خانه‌هایی با معماری روستایی، با غذاهای محلی استان گیلان آشنا می‌شوند و از آنها می‌چشند. با لباس‌های محلی آنها عکس می‌گیرند و از بازارچه‌های صنایع دستی بازدید می‌کنند.
در طراحی این موزه، برای بخش‌های مختلف مکان‌های جداگانه‌ای در نظر گرفته شده است:
- رستوران‌ها؛
- چای‌خانه‌ها؛
- بازارها؛
- مساجد؛
- مزارع؛
- باغ‌های چای؛
- شالیزار؛
- کارگاه‌های آموزش و تولید صنایع دستی مانند گمج‌سازی، سفالگری، مرواربافی و رشتی‌دوزی؛
- محوطه‌ی بازی‌ها و نمایش‌های سنتی مانند کُشتی گیله‌مردی، وزرای جنگ و لافندبازی؛
- مراکز تحقیقات کشاورزی و دام‌پروری؛
- پژوهشگاه معماری و مردم‌شناسی؛
- پارک کودک؛
- باغ‌های پرورش گیاهان دارویی و درختان بومی؛
- اردوگاه تفریحی؛
- معماری چوب ملل؛
- دو مجموعه‌ی مهمان‌پذیر با الهام از معماری روستایی به ظرفیت ۱۵۰ واحد ۳ تا ۵ نفره.
معرفی حوزه‌های نه‌گانه‌ی موزه
در موزه میراث روستایی گیلان نُه حوزه وجود دارد که چندین مجموعه‌ی مسکونی از هفت روستای این استان را دربرمی‌گیرد. در ادامه، شرحی از این حوزه‌ها آمده است:
جلگه شرق
یکی از حوزه‌های موزه، جلگه شرق است که مشابه مناطق جلگه‌ای شرق سپیدرود ایجاد شدهاند. در این بخش از موزه، بناهایی از قبیل خانه چنچو، خانه‌ی میرسیار، خانه‌ی منتظری و خانه رفیعی قرار دارند. همچنین، فضاهایی از قبیل باغ سبزیجات و صیفی‌جات، کندوج یا انبار برنج، طویله و تلمبار (محل پرورش کرم ابریشم)، مسجد و قهوه‌خانه در آن مشاهده می‌شوند. این بناها دارای اسکلت و کرسی چوبی و بام چهارکله گالی‌پوش هستند که جزو ویژگی‌های معماری آن‌هاست. فعالیت‌های معیشتی در این حوزه از موزه شامل تولید برنج و پرورش کرم ابریشم است.
جلگه غرب
حوزه‌ی جلگه‌ی غرب در مناطق جلگه‌ای غرب گیلان و از شهرستان شفت تا آستارا قرار گرفته است. در این حوزه از موزه، بناهای مسکونی شامل خانه‌ی موسی‌زاده، خانه‌ی حقیقتی، محمودی، موسوی، حسنی و خانه‌ی محتشم‌طلب وجود دارند. به غیر از آنها، فضاهای جانبی دیگری نیز همچون انبار برنج، طویله، لانهی مرغ، چاه آب و سرویس بهداشتی مشاهده می‌شوند. ویژگی معماری تمامی این بناها دیواره‌های چینی و بام شیب‌دار کلوش آن‌هاست که در ساخت بام از ساقه‌ی برنج استفاده کرده‌اند. در این حوزه، دامداری و تولید برنج و کاشت چای از فعالیت‌های معیشتی مردم گیلان معرفی شدهاند.
جلگه مرکزی
این حوزه از موزه که بناهای مسکونی خانه‌ی امینی، مرادی، بیالوا، دانش و صادقی را در معرض نمایش می‌گذارد، طبق بخش‌های جلگه‌ای مرکز استان ساخته شدهاند. سایر فضاهای جلگه‌ی مرکزی نیز شامل کروج، تلمبار، طویله، لانهی مرغ، مدرسه، قهوه‌خانه، کارگاه آهنگری و شالیزار هستند. بناها و فضاهای مزبور با اسکلت چوبی، دیوارهایی با تلفیق چینه‌ای و زگالی یا کاملاً زگالی و با پوشش بام کلوش خود شهرت یافته‌اند. در این جلگه، مردم محلی معمولاً به شالیکاری می‌پردازند.
گفتنی است گیاه «نی» یا «گالی» نوعی الیاف گیاهی است که به‌همراه ساقه‌های برنج برای پوشش بام خانههای گیلان استفاده می‌شود. دلیل استفاده از این الیاف گیاهی شدت و تداوم بارندگی در این استان است.
همچنین، برخی خانههای سنتی گیلان به‌خصوص خانههای ضلع شرقی آن، با شاخه‌ها و تنه‌ی درختان و گاه‌گِل بنا می‌شوند. به‌دلیل استفاده از این مصالح در بنای این خانه‌ها، آنها را خانههای زگالی یا زگمه‌ای می‌نامند.
کوهستان شرق
یکی دیگر از حوزه‌های موزه که مشابه مناطق کوهستانی و ییلاقی گیلان در شرق سفیدرود است، کوهستان شرق نام دارد. در این بخش از موزه، خانههای محمدنژاد و محسنیان به‌عنوان بناهای مسکونی قرار دارند. ویژگی معماری این بناها در دیوارهای سنگچین و زگمه‌ای و پوشش بام گالی آنها خلاصه می‌شود. فعالیت مردم روستا در کوهستان شرق نیز دامداری است.
کوهستان غرب
حوزه‌ی کوهستان غرب در مناطق کوهستانی غرب گیلان است که در این بخش از موزه، خانه‌ی حجت‌پور قرار دارد. سازه‌هایی همچون تنور نان و لانهی مرغ نیز جزو فضاهای جانبی آن است. این حوزه با دیوارهای تخته‌ای، گالی، زگمه‌ای و سنگچین و پوشش بام ازلت شناخته می‌شود. فعالیت‌های معیشتی مردم در این حوزه نیز دامداری است.
واژه‌ی اُزلت از «اَزآل اَت» برگرفته شده که جزء «آل» آن، در پارسی به‌معنای پوشال است. پوشش بام ازلت هم به خانه‌هایی در این استان اشاره دارد که بام آنها با پوشال پوشیده می‌شود.
کوهپایه شرق
حوزه‌ای به نام کوهپایه‌ی شرق در اکوموزه روستایی گیلان با بناهای خانه‌ی بهزادی، خانه‌ی جامع و رستمی برپا شده که مشابه مناطق کوهپایه‌ای گیلان در حاشیه‌ی شرقی سفیدرود هستند. سایر فضاهای حوزه‌ی مزبور عبارت‌اند از انبار برنج یا گندم، انبار کاه، تنور نان، طویله و لانهی مرغ. این بناها و فضاها دیوارهای زگالی یا زگمه‌ای دارند.
کوهپایه غرب
بناهای این حوزه از موزه شامل خانههای رحمانی، طربی و خانه‌ی لطفی هستند. اسکلت این خانه‌ها چوبی است، پی آنها با سنگ بنا شده و بام آنها شیب‌دار است. برای ایجاد پی‌های سنگی خانههای مزبور گودالی به عمق ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر حفر کرده‌اند.
ساحل شرق
در این حوزه که مشابه ساحل شرقی سفیدرود ساخته شده است، فقط خانه‌ی موسوی قرار دارد.
ساحل غرب
حوزه‌ی ساحل غرب موزه میراث روستایی گیلان فقط خانه‌ی آصفی را در خود جای داده است.
بازی‌های سنتی موزه میراث روستایی گیلان
در این موزه، با برگزاری انواع بازی‌های محلی گیلان مانند عروس گولی، کُشتی گیله‌مرد، لافندبازی یا بندبازی سنتی سعی در حفظ این فرهنگ بومی دارند. در ادامه، شرحی از این بازی‌ها آمده است:
عروس گولی
یکی از نمایش‌های آیین نوروزی که از نیمه‌ی دوم اسفند تا زمان شروع عید برگزار می‌شود، عروس گولی نام دارد. در این بازی، شخصی به نام ناز خانوم حضور دارد که بین دو نفر از شرکت‌کنندگان در بازی، به‌منظور تصاحب او رقابت عاطفی صورت می‌گیرد. این دو رقیب به نام‌های پیربابا و غول یا کوسه و غول شناخته می‌شوند که بنا بر روایات مختلف، ممکن است نام آنها یکی از این دو باشد.
در پایان این بازی نمایشی، معمولاً پیربابا موفق به تصاحب ناز خانوم می‌شود. البته، در برخی از روایت‌ها نیز پیروزی نهایی را به غول نسبت می‌دهند.
کشتی گیله مردی
یکی از بازی‌های محلی گیلان و مازندران، کُشتی گیله‌مردی است که مقابله‌های فردی و رزمی را به نمایش می‌گذارد. این بازی علاوه بر ایام عید و عروسی، در روزهای خرداد تا پایان شهریور نیز اجرا می‌شود. شرکت‌کنندگان در ابتدای بازی، نیایشی انجام می‌دهند و ضمن احترام به تماشاچیان، کشتی را آغاز می‌کنند. قانون بازی چنین است: فردی که زمین بخورد بازنده است. در واقع، در صورت تماس انگشتان دست شرکت‌کنندگان با زمین نیز آنها بازنده به حساب می‌آیند.
لافند بازی
در این بازی، پهلوان لافندباز از روی طنابی می‌گذرد که ابتدا و انتهای آن را به جایی بسته‌اند. او ابتدا به درگاه خداوند دعا می‌کند و حمد و ثنا می‌گوید تا بتواند این کار را به‌درستی انجام دهد. سپس، روی طناب می‌رود و چوبی در دست می‌گیرد تا هنگام عبور از روی طناب، تعادل خود را حفظ کند. بدین ترتیب، تماشاچیان را سرگرم می‌کند.
لافندبازی در فصل تابستان و از اوایل تیر تا اواخر مرداد، ماه‌های مهر و آبان فصل پاییز، ایام نوروز و سیزده‌به‌در در میان مردم گیلان متداول است. این بازی به نام‌های دیگری نظیر طناب‌بازی، ریسمان‌بازی، رسن‌بازی و داربازی نیز شناخته می‌شود.
آدرس موزه و نحوه دسترسی به آن
موزه میراث روستایی گیلان در پارک جنگلی سراوان، کیلومتر ۱۸ آزادراه رشت به قزوین، نرسیده به پلیس‌راه و در کیلومتر ۳ جاده‌ی سراوان به شفت واقع شده است. بنابراین، برای دسترسی به آن ابتدا باید به آزادراه رشت‌قزوین بروید. از آنجا نیز پس از ۱۸ کیلومتر رانندگی، خود را به جاده‌ی سراوان‌شفت برسانید و در مسیر فومن قرار بگیرید. در نهایت، پس از زمان کوتاهی، با تابلوی موزه مواجه خواهید شد.
موزه میراث روستایی گیلان؛ نمادی از خانههای روستایی و فرهنگ مردم گیلان
اولین اکوموزه کشور که به نام موزه میراث روستایی گیلان شناخته می‌شود، با فضایی متفاوت از سایر موزه‌ها و برگزاری در فضای باز شهرت بسیار دارد. این موزه فرصتی برای گردشگران فراهم می‌کند تا بتوانند علاوه بر سبک معماری خانههای گیلان، با فرهنگ مردمان بومی آن نیز آشنا شوند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند هنگام سفر به گیلان، حتماً از این موزه دیدن کنید.
موزه میراث روستایی گیلان کجا قرار دارد؟
این موزه در پارک جنگلی سراوان استان گیلان و قدری پس از تقاطع آزادراه رشت‌قزوین به‌سمت فومن قرار گرفته است. موقعیت مکانی این موزه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره موزه میراث روستایی گیلان
در اینجا پرسش و پاسخ‌هایی مطرح شدهاند تا خلاصه‌ای از متن پیش روی شما قرار بگیرد. اگر پرسش دیگری دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید.
موزه میراث روستایی گیلان چیست؟
این اکوموزه محلی است که در آن، خانه‌هایی با سبک معماری خانههای روستایی استان گیلان بنا شدهاند. همچنین، فرهنگ مردمان روستا با برگزاری کارگاه‌های صنایع دستی و مواردی از این قبیل، به نمایش درآمده‌اند.
اکو موزه چیست؟
اکوموزه به نوعی موزه گفته می‌شود که در آن، جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی جوامع محلی در محیطی زنده و همگون با واقعیت به نمایش درمی‌آیند. این موزه‌ها که اغلب در فضای باز برپا می‌شوند، به توسعه‌ی گردشگری پایدار و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جوامع محلی کمک می‌کنند.
آیا موزه میراث روستایی گیلان ساعت بازدید مشخصی دارد؟
بله. در حال حاضر (تابستان ۱۴۰۳ خورشیدی) این موزه به‌جز جمعه‌ها و ایام تعطیل، از ساعت ۹ تا ۱۸ باز است. در روزهای چهارشنبه نیز امکان بازدید گروهی از موزه به‌همراه راهنما وجود دارد.
قیمت بلیط موزه میراث روستایی گیلان برای گردشگران داخلی و خارجی متفاوت است؟
بله. قیمت بلیط برای گردشگران داخلی کمتر در نظر گرفته می‌شود و برای تهیه‌ی آن باید کارت بانکی به همراه داشت.
