شهر یزد جزو نخستین شهرهای خشتی جهان است که در منطقه کویری قرار دارد. در مناطق کویری به دلیل خشکی هوا و باران اندک، آب از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. وجود موزه ای به نام موزه آب یزد در این شهر، اهمیت آب را در مناطق کویری نشان می دهد.
این موزه در شمال میدان امیرچخماق قرار دارد و از جاهای دیدنی یزد است. موزه آب یزد در سال ۱۳۷۹ خورشیدی در خانه کلاهدوزها به بهره برداری رسید. بهره برداری از این موزه، همزمان با همایشی به نام همایش قنات در شهر یزد بوده است.
ویژگی های بنای موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)
این بنا در قرن نوزدهم میلادی (اواخر دوره قاجار) و توسط تاجر معروفی به نام حاج علی اکبر کلاهدوز در شهر یزد بنا شده است. این خانه از جهت معماری جزو خانه های حجابدار است و دارای اندرونی و بیرونی است. زیر بنای ساختمان حدود ۷۲۰ مربع است و در ۵ طبقه ساخته شده است. در زیر به ترتیب و از پایین ترین زیرزمین، به شرح هر کدام از طبقات می پردازیم:
طبقه اول:
از طبقه اول این بنا انشعاب دو رود رحیم آباد و زارچ عبور می کنند. دیرینگی قنات زارچ به ۲۰۰۰ سال پیش بر می گردد. این قنات که ۷۵ متر طول دارد، همچنان به فعالیت خود ادامه می دهد.
طبقه دوم:
این طبقه که در عمق ۱۰ متری زمین قرار دارد به شکل هشت ضلعی ساخته شده است. به دلیل فضای مناسب طبقه دوم و دمای ثابت آن، محل مناسبی برای نگهداری مواد غذایی است.
در این طبقه حوضی وجود دارد که به دلیل پرشدن مداوم آن با آب قنات همیشه سرد و خنک است. این مکان در حقیقت پایاب یا سرداب خانه به حساب می آید. پایاب به مکانی گفته می شود که آب قنات از آن عبور می کند.
در سقف طبقه دوم موزه آب یزد یک سبد چوبی آویزان شده است. روی این سبد مواد غذایی از قبیل پنیر و روغن قرار می گرفت. در زیر این سبد چند قلاب وجود دارد که برای آویزان کردن گوشت مورد استفاده قرار داشته است. این مکان نسبت به حیاط خانه ۲۰ درجه سردتر بوده است به همین دلیل برای نگهداری مواد غذایی مناسب است.
طبقه سوم:
این طبقه در حقیقت زیر زمین خانه کلاهدوزها محسوب می شود. اتاق ها و دالان های متعددی در این قسمت وجود دارند. این طبقه از خانه در روزهای گرم تابستان محل سکونت اهالی منزل بوده است.
طبقه چهارم:
طبقه هم کف خانه کلاهدوزها محسوب می شود. این طبقه دارای بخش های مختلف است. اتاق پنج دری، اتاق بادگیر، تالار، پنجره های ارسی (تزیین شده با شیشه های رنگی زیبا)، آشپزخانه، آب انبار و محل زندگی خدمه در طبقه همکف قرار دارند. همچنین در این طبقه از موزه آب یزد حیاطی تعبیه شده است که دو حوض آب در میانه آن مشاهده می شود.
تزیینات این طبقه از قبیل مقرنس کاری ها، گچ بری ها و آیینه کاری ها بسیار حائز اهمیت هستند. گچ بری هایی با نقوش گیاهان و پرندگان زینت بخش این طبقه هستند.
طبقه پنجم:
پشت بام منزل محسوب می شود و چاه خانه ای در این محل وجود دارد. با استفاده از چرخ چاه این طبقه از چاه های معروف چهل گز آب بالا می کشیدند. آب چاه چهل گز برای آشامیدن و نظافت مناسب است. آب به دست آمده از چاه در آب انبار موجود در طبقه همکف ذخیره می شود.
تبدیل خانه کلاهدوزها به موزه آب
در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، شخصی به نام علی اصغر سمسار یزدی ایده ای را در خصوص تبدیل خانه کلاهدوزها به موزه آب مطرح کرد. این ایده یک سال بعد عملی شد و خانه کلاهدوزها تبدیل به موزه ای شد تا اشیای مختلفی در آن در معرض نمایش گذاشته شود. نکات مطرح شده توسط ایشان بدین شرح است:
- خانه کلاهدوزها نزدیک میدان امیر چخماق و مرکز گردشگری یزد قرار دارد. این میدان از جمله مقاصد گردشگری شهر یزد به حساب می آید. همچنین معماری زیبای خانه و تزیینات آن از قبیل گچ بری، نشان از معماری سنتی پیشینیان ما را دارد.
- سازه ها و تاسیسات آبی مختلفی در این بنا وجود دارند که می توانند نظر گردشگران را به خود جلب نمایند. این سازه ها عبارتند از: پایاب و سرداب، چاه خانه و چرخ چاه، منبع آب و مهم تر از همه قنات زارچ که از طبقه اول بنا عبور می کند. این قنات پایابی دارد که هنوز بازگشایی نشده است.
هم اکنون موزه آب یزد در خانه کلاهدوزها دایر است و حدود ۲۰۰ شی در آن نگهداری می شوند. تعدادی از اشیای به نمایش درآمده در موزه عبارتند از: وسایل کندن قنات، اسناد و مدارک حفر قنات، وسایل تامین روشنایی، وسایل تامین و حمل آب (کوزه، مشربه، چرخ چاه، مشک)، وسایل تقسیم آب (طاس و سرجه) و وسایل استفاده از انرژی آب (آسیاب). این اشیا که در موزه نگهداری می شوند از جنس مس،برنج، شیشه و سفال هستند.
قدیمی ترین وسایل روشنایی که در قنات مورد استفاده قرار داشته اند، چراغ های روغن سوز هستند. این چراغها هم اکنون در موزه آب یزد نگهداری می شوند. چراغ روغن سوز دارای یک فیتیله پنبه ای و یک مخزن می باشد.
چراغ های دیگری به نام چراغ کاربید در این موزه وجود دارند که از سنگ سفید رنگی شبیه آهک به نام سنگ کاربید ساخته شده اند.
از وسایل دیگر نگهداری شده در موزه، می توان ساعت آبی را نام برد که نام قدیمی آن دستگاه سبوکشی است. این ساعت در حقیقت یک وسیله زمان سنج می باشد که در گذشته مورد استفاده قرار داشته است.
این وسیله یک ظرف مسی است که سوراخی در کف آن وجود دارد. زمانی که این کاسه داخل آب قرار می گیرد، کم کم آب از سوراخ کف ظرف وارد آن می شود. برای کاسه پر، واحدی به نام سبو در نظر می گیرند. این ساعت جزو اولین ساعت آبی دنیا به شمار می رود.
بازدید از موزه آب یزد را از دست ندهید
اشیای موجود در موزه آب نشانگر میزان نبوغ و نوآوری نیاکان ما و اصرار آنها در حفظ و ادامه حیات در مناطق میانی فلات ایران هستند. بازدید از این موزه، شما را با حاصل تلاش و سبک زندگی پیشینیان مان آشنا می سازد.
خانه کلاهدوزها، خانه ای زیبا در شهر یزد است که بازنویسی شد. عبور قنات هایی از قبیل زارچ از این خانه باعث شده است که کاربری این خانه به موزه آب تغییر پیدا کند. موزه آب با هدف نشان دادن اهمیت آب در مناطق کویری، همه ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
اگر با تورهای ایرانگردی یا به صورت شخصی به یزد مسافرت کردید، بازدید از موزه آب یزد را از دست ندهید. “دستی بر ایران” با معرفی جاذبه های گردشگری شهرهای مختلف شما را به بازدید از موزه آب یزد دعوت می کند.
