ساز قانون از خانواده سیتار (Cythare) است. ایرانیان صاحب مهارت های ساختن و نواختن قانون بوده اند و هستند. این سازِ با اصالتِ ایرانی در گذشته با نام Canon، Qanun یا miocanon به کشورهای اروپایی صادر شده است. در ادامه با این ساز سنتی و جایگاه آن در موسیقی سنتی ایرانی بیشتر آشنا خواهید شد.
فرم کلی ساز قانون ذوزنقه ای شکل است و توسط دو انگشتِ سبابه و دو مضراب نواخته می شود. مضراب ها بین حلقه‌ای که به انگشت وارد شده است و خود انگشت جانمایی می شوند. دست ها در هنگام نواختن در حالت بی وزنی قرار می گیرند تا حرکات انگشت ها راحت تر صورت گیرد.
منابع قدیمی موسیقی، بارها از ساز قانون و نواختن آن یاد کرده اند. این منابع، قانون را سازی سه وجهی، خارج از ساعد، با سطحی مجرد تعریف نموده اند. همچنین آن را ساخته شده از تارهای ابریشمی و گاه از روده و گاه از مفتول می دانستند. اشاره به ساز قانون در این منابع، شهرت و محبوبیت این ساز را میان کشورهای گوناگون نشان می دهد.
قانون مثل ساز چنگ نواخته می شود. با این ساز می توان به خوبی به بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی پرداخت و این موضوع یکی از ویژگی های مثبت آن است. ساز زهی قانون با اینکه اصالتا هویتی ایرانی دارد اما در کشورهای اطراف ایران بیش از داخل ایران نواخته می شود و متداول تر است. حدودا در پنجاه سال اخیر موسیقی‌دانان ایرانی مجددا به نواختن این ساز پرداخته اند و نوازندگان جوان بسیاری در این زمینه ظهور نموده اند.
تاریخ مهارت های ساختن و نواختن قانون
برخی متون کهن در زمینه موسیقی معتقدند این ساز را افلاطون اختراع نموده است. عده‌ای دیگر نیز ساخت و نواختن آن را به شخص فارابی نسبت داده اند. این منابع معتقدند حدودا هزار سال قبل، فارابی ساز قانون را به شیوه چهل و پنج سیمی اختراع و عرضه نموده است. فارابی کتابی در همین زمینه با نام «الموسیقی الکبیر» نیز نوشته است که نشان دهنده محبوبیت این ساز نزد وی می باشد. از سوی دیگر در بعضی منابع، منشأ ساز قانون سرزمین خراسان ذکر شده است. تعدد منابع و ارجاعات متعدد نمی تواند خواستگاه ساز قانون را به روشنی مشخص نماید.
نمونه اولیه این ساز در قرن سیزدهم میلادی در شهر موصل پیدا شده است. البته لازم به ذکر است که متاسفانه در فرهنگ موسیقی کلاسیک شرقی، تاریخچه ای مدون و مستند از سازهای زیر مجموعه سیتار پیدا نشده است. بنابراین منشا پیدایش قانون، مانند منشا پیدایش تعداد زیادی از سازهای مشابه خود، نا مشخص و مبهم مانده است.
آنچه اکثر مورخین درباره اش متفق القول هستند این است که ساز قانون از خاور نزدیک به اروپا رسیده است. سپس در همان جا تغییراتی در ساختار آن رخ داده و در کشورهای اروپایی رواج یافته است.
ساز قانون همانند تعداد زیادی از سازهای زهی، در کشورهای گوناگون با اندازه های متفاوت ساخته شده است. به طور مثال ابعاد این ساز در کشورهایی مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و غیره با یکدیگر متفاوت است. بنابراین صدای ساز نیز یکی نیست.
ساز قانون در مصر ۲۶ صدایی است. حال آن که در ترکیه ۲۴ و ۲۵ صدایی، در ارمنستان ۲۲ صدایی و در ایران ۲۷ صدایی ساخته می شود. سازندگان مصریِ ساز قانون را می‌توان یکی از بهترین سازندگان این ساز در یک دهه اخیر در جهان دانست. سازهایی که در این کشور ساخته می شود علاوه بر کیفیت بالای صدا، یک اثر هنری چوبی نیز محسوب می شوند.
مهارت نواختن ساز قانون
به طور کلی جایگاه تکنواز یا سولیستِ ساز قانون، در زمان همراهی با ارکستر، در ردیف اول نوازندگان است. اما اگر همراه تکسرا باشد، روبروی وی می نشیند.
برای نواختن ساز قانون، آن را روی زانوها، یا میز قرار می دهند. نوازنده ساز قانون تا نیم قرن پیش، ساز را در سطحی خیلی پایین‌تر از بدن خود قرار می داد و سپس خم می شد و شروع به نواختن می کرد. اما امروزه در هنگام نواختن، ساز تقریبا هم سطح نوازنده است و نیازی به خم شدن بیش از حد نوازنده نیست.
لازم به ذکر است میزی که ساز قانون بر روی آن قرار می گیرد، باید به سمت نوازنده شیب داشته باشد. علت این امر تسلط بیشتر نوازنده بر سیم ها است. از سوی دیگر ضلع بلند جعبه که سیم‌های ضخیم تری دارد باید در قسمت پایین میز قرار گیرد.
نوازنده ساز قانون، دو دست خود را با فاصله دقیقا یک اکتاو بر روی ساز قرار می دهد. در این حالت، دست چپ کمی دیرتر از دست راست به سیم فشار وارد می کند و چند لحظه ای عقب تر از دست راست است. اصطلاحا به این حالت دو صدایی گفته می شود که یکی از ویژگی های ساز قانون است. در هنگام نواختن هر دو دست از قسمت شانه‌ها، آزاد است و فشاری به آن وارد نمی شود تا بتواند به راحتی سیم ها را به حرکت در آورد.
مهارت های ساختن ساز قانون و ساختار آن
سیم‌های ساز، به تعداد 24 دسته سه تایی یعنی در مجموع 72 عدد تعبیه شده است. این سیم ها در فواصل دیاتونیک کوک می‌شوند. برای تعبیه تغییرات کوچک در میزان کوک کافی است جهت کلید های کوچک را تغییر داد تا نوع صدا عوض شود. ساز قانون به عنوان همراهی‌کننده آواز، کاربرد کمتری دارد. اما به هنگام شرکت در ارکستر و در هماهنگی با سایر سازها، به خوبی عود صدا ایجاد می نماید و صدای آن شاخص است.
از نظر دسته بندی سازهای زهی ایرانی، ساز قانون در دسته سازهای زهی مضرابی با سیم های ۶۳ تا ۸۴ عدد متغیر قرار می گیرد. در گذشته، سیم های این ساز مانند بیشتر سازهای زهی از روده گوسفند ساخته می شده است، اما امروزه از نوعی نایلون ساخته می شود تا محکم تر و مقرون به صرفه باشد.
هر سه سیم در ساز قانون به صورت هم صدا کوک می شود. همچنین از هر سه سیم، یک صوت بر می‌آید. از این رو از یک ساز قانون ۷۲ سیمی، تنها ۲۴ صوت به دست آورده می شود. در بین سازهای ساخته شده در کشورهای مختلف، ساز قانون مصری، ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی می باشد که صدای آن تفاوت بیشتری با سایر سازهای قانون در کشورهای دیگر دارد.
سطح رویه ساز از پوشش چوبی ذوزنقه ای شکل ساخته شده است. سمت راستِ نوازنده، بخشی از ساز است که به پنج خانه چهار گوش تقسیم شده است. روی این قسمت پوست قرار می گیرد. این بخش، دارای طول تقریبی ۴۰ سانتیمتر است.
ضلع سمت چپ اضلاع موازی را به صورت مورب قطع می نماید. اغلب چهار تکه جداگانه یا یک تکه پیوسته، روی پوست خرک نصب می گردد که به پنج پایه اساسی در پایین پوست تکیه می نماید.
در سمت چپ نوازنده ۲۶ گوشی سه تایی قرار دارد که به صورت عمودی نصب شده است. همچنین ۱۵۶ کلید تغییر دهنده کوچک مسی، یا فلزی در این قسمت وجود دارد. روی هر سه سیم هم صدا، ۱۶ کلید واقع شده است. این کلید ها در محلی که سیم‌ها به گوشی‌ها منتهی می شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نوازندگان بنام ساز قانون
پس از آشنایی با مهارت های ساختن و نواختن قانون، لازم است برخی از بنام ترین نوازندگان این ساز زهی ایرانی را نیز بشناسیم. از نوازندگان صاحب نام این ساز در صد سال اخیر، می توان به دو هنرمند شیرازی به نام های رحیم قانونی و جلال قانونی اشاره نمود. مرحوم مهدی مفتاح هم از دیگر نوازندگان معروف قانون است. سیمین آقارضی، مهدیار آقاجانی، پریچهر خواجه، فرامرز رضاپور، ملیحه سعیدی، علی‌اکبر صدیف، فرهاد بشارتی نیز از هنرمندان بنام ساز قانون هستند.
