مهارت های سنتی ساختن و نواختن ساز سه تار

ساز سه تار یک ساز زهی از انواع سازها در موسیقی سنتی ایرانی است که با نوک انگشتان دست راست نواخته می شود. نوای آن لطیف و تا حدی غمگین است. عموما، مردم غرب آسیا، این ساز را می نواختند. برخی از نوازندگان، از جمله عرفا، این ساز را “اوتار” می نامند. در زبان فارسی، سه تار به معنی سازی است که سه سیم دارد.

ساز سه تار، یکی از آلات موسیقی، از خانواده ساز تنبور است اما امروزه این ساز، به تار نزدیک تر است. اغلب نوازندگان تار، با نواختن سه تار هم آشنایی دارند. این ساز زهی از چوب (معمولا چوب درخت گردو و توت) ساخته می شود.

تاریخ ساختن و نواختن ساز سه تار در ایران

قدمت نمونه های اولیه این ساز، به دهه 1800 برمی گردد. شواهدی مبنی بر وجود سازی از خانواده سه تار وجود دارد که متعلق به ظرف سفالی کشف شده در شوش است و قدمت آن به 2000 سال پیش از میلاد بازمی گردد. یکی از قدیمی ترین نمونه های به جا مانده این ساز، سه تار ناصرالدین شاه است.

در دوره میرزا علی اکبر خان فراهانی و پسرانش، یعنی اواخر دوره قاجار، نوازندگان، با ساز سه تار هم مانند تار، ردیف موسیقی ایرانی را می نواختند. از آن زمان، این ساز، روند پیشرفت و توسعه را ادامه داد و امروزه، مانند تار، برای خود، جایگاه مستقلی در موسیقی سنتی ایرانی کسب کرده است.

این ساز زهی یکی از آلات موسیقی ملی ایران است و از آنجا که به هیچ گروه قومی یا منطقه خاصی تعلق ندارد، نمی توان آن را به عنوان یک ساز شهری در نظر گرفت. نوازندگان، این ساز را به خاطر زهی بودنش، با مضراب می نوازند.

ساز سه تار با ویژگی های منحصر به فردش همیشه علاقمندان به هنر، شاعران، عاشقان، صوفی ها و عرفای بسیاری را به خود جذب کرده است. آنها سه تار را در مراسم معنوی خود می نواختند.

مهارت های نواختن ساز سه تار

برای نواختن سه تار، نوازنده روی زمین یا روی صندلی می نشینند، کاسه ساز را به صورت مایل و با زاویه 45 درجه روی ران راست خود قرار می دهد و انگشتان دست چپش را روی دستان ها (در امتداد دسته سه تار پیچیده شده اند) حرکت می دهد و با انگشتان دست راست، سیم ها را می نوازد.

نوازندگان معمولا تنها از انگشت اشاره، انگشت میانی، انگشت حلقه و در برخی موارد انگشت کوچک دست چپ، برای نواختن استفاده می کنند اما برخی اساتید نوازنده ساز سه تار، از انگشت شست هم، در قسمت دستان استفاده می کنند. هنگام نواختن سه تار، با ضربه زدن با مضراب، در نزدیکی خرک، می توان صدا را کمی زمخت تر کرد.

ساختن ساز سه تار

در ساخت سه تار، سازنده، بدنه را با چوب (معمولا چوب گردو، توت و افرا) می سازد. صفحه را با چوب توت، دسته را با چوب گردو و سیم ها را با فلز (برنز و استیل) می سازند. برای تزئین دسته، شیطانک و سیم گیر، از استخوان استفاده می کنند.

ساز سه تار از دو قسمت کاسه و دسته تشکیل شده است. خرک، روی صفحه قرار دارد و سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد به گونه ای که اگر ساز روی زمین باشد، سیم گیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته، پنجه قرار دارد که محل قرار گرفتن گوشی ها است (این قسمت برای کوک کردن ساز است). برخلاف تار، سه تار جعبه گوشی ندارد و گوشی ها، روی سرپنجه (سر ساز)، قرار گرفته اند.

اجزای ساز سه تار

اینجا، بخش های مختلف این ساز زهی ایرانی را به شما معرفی می کنیم:

• جعبه رزونانس (کاسه رزونانس): این کاسه، جزئی از بدنه ساز است که از چوب درخت توت ساخته می شود.
• دسته: از چوب گردو ساخته شده و شامل روی دسته و پرده های ساز است.
• صفحه: چوب توت نازکی است که روی کاسه رزونانس را می پوشاند و خرک روی آن قرار می گیرد (عامل اصلی خوش صدایی سه تار، صفحه است).
• سوراخ های روی صفحه: سازندگان، این سوراخ ها را برای تنظیم صدای ساز ایجاد می کنند.
• سرپنجه (سر ساز): بخشی از پنجه است که گوشی های ساز را نگه می دارد.
• گوشی: این بخش، انتهای سیم ها را نگه می دارد. نوازندگان با چرخاندن این گوشی ها، ساز را کوک می کنند. معمولا از چوب گردو ساخته شده اند.
• پرده: از روده گوسفند درست می شود. سازندگان، برای تعیین مکان نت ها، پرده را روی دسته می پیچند.
• خرک: از چوب ساخته شده و سیم ها از آن عبور می کنند.
• شیطانک: از استخوان ساخته شده و سیم ها از آن عبور می کنند.
• سیم گیر: سازندگان، آن را در انتهای کاسه رزونانس قرار می دهند. انتهای سیم ها را نگه می دارد. از شاخ قوچ، چوب شمشاد جنگلی یا چوب فوفل ساخته می شود.
• سیم: سه تار، چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن، به ارتعاش درمی آید.
• شیارها: در سطوح کناری دسته قرار می گیرد و فقط در زمان بستن پرده ها از آن استفاده می شود.

سیم مشتاق

علی رغم نام این ساز، که گویی سازی با سه سیم ساخته می شود، سه تار کنونی، چهار سیم دارد. در حقیقت، این ساز، در گذشته سه سیم داشته و به همین دلیل است که نام آن به سه تار مشهور شده است. بعدها عارفی به نام مشتاق علی شاه، بین سیم های دوم و سوم، سیم دیگری اضافه کرد که اکنون، سه تار، چهار سیم دارد. این سیم به عنوان واخوان یا مشتاق شناخته می شود.

مشهورترین نوازندگان ایرانی سه تار

چندین نوازنده شناخته شده برای ساز سه تار در موسیقی ایرانی وجود دارند. اینجا، چند تن از مشهورترین آنها را معرفی می کنیم:

نوازندگان پیشین این ساز زهی ایرانی

میرزا عبدالله، درویش خان، عبدالحسن صبا، نورعلی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، پرویز مشکاتیان، داریوش طلایی، محمدرضا لطفی

نوازندگان کنونی ساز سه تار

کیهان کلهر، حسین علیزاده، مجید درخشانی، محسن نامجو، بهداد بابایی، بهراد توکلی، کیوان ساکت