تار، یک ساز زهی ایرانی است که با مضراب نواخته می شود و جایگاه ویژه‌ای در موسیقی سنتی ایرانی دارد. عموما، نوازندگان این ساز سنتی در ایران و برخی دیگر از مناطق خاورمیانه همچون تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و مناطق دیگری در نزدیکی قفقاز هستند. مهارت های ساختن و نواختن تار با نام ایران در جهان عجین شده است.
خود واژه “تار” در فارسی، به معنی سیم است. با این حال، ممکن است در زبان های متاثر از فارسی یا زبان های مشابهی همچون کردی هم، همین معنی را داشته باشد. به همین دلیل کارشناسان ایرانی به این عقیده اند که واژه “تار”، در بین تمام اقوام ایران ریشه ای مشترک دارد.
تار ایرانی، در گذشته پنج سیم داشت. غلامحسین درویش (درویش خان) نوازنده مشهور تمام دوران ها، ششمین سیم را به تار اضافه کرد که هنوز هم از آن استفاده می شود.
پیشینه مهارت های ساختن و نواختن تار در ایران
برای آشنایی با پیشینه مهارت های سنتی ساختن و نواختن تار، باید به یافته های باستان شناسی و مدارک تاریخی مربوط به موسیقی سنتی ایرانی مراجعه کنیم.
با توجه به کتیبه های سنگی و اشیا به جا مانده از دوران باستان، به اشکال و نوشته هایی برخوردیم که اهمیت موسیقی در طول توسعه تمدن ایران را به تصویر می کشند. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که این هنر، جایگاه ویژه ای در ایران باستان داشته است.
تار، یکی از سازهای اصلی کلاسیک (سنتی) ایرانی است و در 200 سال گذشته، یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی بوده است.
از دوره صفویه، نوازندگان تمام فلات ایران، این ساز را می نواختند. عموما، بر اساس جغرافیا و آداب و رسوم این نوازندگان، تفاوت هایی هم در نواختن این ساز مشهود بود.
به دلیل گستردگی قلمرو جغرافیایی ایران در آن زمان، در مناطق دیگری همچون گرجستان، قفقاز و ارمنستان، تار، یک ساز زهی بنیادی متعلق به ایران به حساب می آمد.
در اواخر دوره قاجار، این ساز به اوج رسید. توجه خاص هنرمندان و نوازندگان، تار را در جایگاه ساز اصلی موسیقی سنتی ایران قرار داد. در این دوره، نوازندگان، ردیف های (مجموعه ای قدیمی از طرز قرار گرفتن آهنگ ها و نغمات موسیقی که آنها را خوش نوا می کند) موسیقی سنتی را بر اساس تار، را ایجاد کردند. این موضوع، نشان دهنده اهمیت و توانایی نواختن این ساز در بین هنرمندان ایرانی است. در اواخر دوره قاجار، علی اکبرخان فراهانی یکی از بنیان گذاران نوازندگی تار به این روش، در ایران بود.
وقتی که سخن از مهارت های ساختن و نواختن تار به میان می آید، باید از شیوه ها و تکنیک های ساختن این ساز نیز سخن بگوییم.
ساخت تار هم در این دوره پیشرفت کرد. یحیی، سازنده معروف ساز، سازهای خارق العاده ای تولید کرد که هنوز هم پس از دهه ها، نوازندگان، از آنها استفاده می کنند. تارهایی که یحیی ساخته، از لحاظ کیفیت، در جهان جز بهترین ها هستند.
در اواخر دوره قاجار، مجموعه های مختلفی از موسیقی ایرانی خلق شدند. آنها به شکل ردیف های سازی ای که هر یک ویژگی های منحصر به فرد خود را داشتند، تولید شدند. این مجموعه ها در مقایسه با دیگر آثار موسیقیایی شرقی، بسیار چشمگیر هستند.
برخی از اساتید معاصر موسیقی ایرانی همچون حسین علیزاده، با معرفی تار به مخاطبان بین المللی، نقش به سزایی در تکامل آن، ایفا کردند. سهم آنها از داشتن این ساز زهی ایرانی، در جهان شاخته شد و بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ موسیقی ایرانی را شکل داد.
نواختن ساز تار
در اینجا، از مجموعه مهارت های ساختن و نواختن تار، به تشریح مهارت های نواختن این ساز زهی سنتی ایرانی، می پردازیم:
نوازنده تار ایرانی، در حال نشسته، ساز را به صورت افقی روی ران خود قرار می دهد. او دسته تار را در یک سمت و جعبه رزونانس را در سمت دیگر ، در جلوی بدن خود دارد. سپس، انگشتان دست چپ خود را روی دستان های (پوزیسیون ها) پیچیده شده دور دسته تار، حرکت می دهد و با مضراب، سیم ها را می نوازد.
صدای این ساز به قدری دلپذیر است که برخی نوازندگان آن را به صورت انفرادی (تک نوازی) می نوازند و حضار از شنیدن آن لذت می برند. به عبارت دیگر، صدای این ساز به قدری خوشایند و دلنشین است که گوش سپردن به آن، بدون وجود یک گروه موسیقی هم لذت بخش است.
ساختن و ساختار ساز تار
از اواسط قرن 18 میلادی، مردم، تار را به شکل کنونی آن شناختند. در اینجا، به شرح چگونگی و مهارت های ساختن تار را بیان می کنیم:
طول کلی این ساز، حدود 95 سانتی متر است و شامل بدنه، دسته و سر است.
سازنده، بدنه ساز را به فرم دو جعبه کاسه شکل (کاسه و نقاره) تراشیده شده از چوب توت، می سازد.
دسته، بدنه را به سر، متصل می کند. صفحه پرده، در آن قسمت قرار دارد. سیم ها از بدنه تا سر کشیده شده اند و از قسمت صفحه پرده هم می گذرند.
سازندگان، سر را در انتهای ساز یعنی در جایی می سازند که جعبه گوشی (سرپنجه) قرار دارد. سیم ها اینجا ثابت می شوند و ساز باید با شش گوشی که در انتهای ساز نصب شده است، تنظیم شود.
آشنایی با اجزای مختلف ساز تار
این ساز زهی ایرانی اجزای مختلفی دارد. در طول تاریخ، هنرمندان چیره دست ایرانی که در مهارت های ساختن و نواختن تار بسیار پیشرفت داشتند، موفق به ساختن هر چه بهتر این ساز و اجزای آن شده اند. در اینجا، اجزای گوناگون تار را معرفی می کنیم:
- جعبه رزونانس (کاسه رزونانس): این کاسه، در قسمت بدنه ساز قرار دارد. از یک قطعه چوب ساخته می شود که به شکل دو حفره گود (یکی بزرگ تر از دیگری) تراشیده شده است. قسمت بزرگتر را “کاسه” و کوچکتر را “نقاره” می نامند. تولیدکننده، قسمت باز کاسه و نقاره را با پوست حیوانات می پوشاند و خرک را بر روی پوست کاسه قرار می دهد. چوب این کاسه ها، معمولا از درخت توت است.
- خرک: معمولا از جنس استخوان است و در هر دو انتهای دسته تعبیه می شود. خرک، حدود 5 سانتی متر طول و 2 سانتی متر ارتفاع دارد. خرک پایین، با دو پایه کوچکی که دارد، روی پوست کاسه قرار می گیرد و خرک بالایی در سر ساز نصب می شود. سیم ها، به طور جداگانه داخل شکاف های کوچک روی خرک قرار می گیرند.
- دسته: از چوب های سختی همچون توت و گردو به شکل لوله ای مستحکم با طول تقریبا 50 سانتی متر و قطر 4 سانتی متر، ساخته می شود. 26 تا 28 پرده قابل تنظیم، روی دسته قرار دارد.
- دستان ها: دور دسته، دستان ها (پرده ها به صورت عمود بر طول، با فواصل ثابت، دور دسته پیچیده شده اند) قرار دارند. 26 تا 28 پرده قابل تنظیم روی دسته قرار دارد.
- جعبه گوشی: به عنوان سرپنجه شناخته می شود و در انتهای بالایی دسته، یعنی در سر ساز قرار دارد. سه گوشی روی هرسمت جعبه قرار گرفته است. هر سیم، گوشی تنظیم کننده مخصوص خود را دارد و نوازندگان آن ها را به طور جداگانه تنظیم می کنند.
- شیطانک: یک قطعه نازک کم ارتفاع است که از استخوان ساخته می شود و در ابتدای سر ساز قرار می گیرد. عرض آن به اندازه دسته تار است و ارتفاع آن 2 میلی متر است و شیارهای کم عمقی دارد. سیم ها از هر کدام از این شیارها عبور می کنند و به گوشی های تنظیم، منتهی می شوند.
- سیم ها: تار، دارای شش سیم است. سیم های اول و دوم فلز سفید و سیم های سوم و چهارم، برنجی هستند. سیم پنجم که واخان نامیده می شود از فلز سفید و سیم ششم از فلزی زرد رنگ ساخته می شود.
- مضراب: قطعه ای فلزی است که معمولا از برنج ساخته می شود و طولی حدود 4-3 سانتی متر دارد. نیمی از طول آن که نوازنده در دست نوازنده قرار می گیرد، با موم پوشیده می شود.
نوازندگان مشهور تار در ایران
به دلیل قدمت طولانی مهارت های ساختن و نواختن تار در ایران، نوازندگان زبردستی نیز در این زمینه تربیت شده اند.
مهارت چندین نوازنده شناخته شده تار زبانزد همگان است و شهرت بسیاری دارد. در اینجا، چند تن از مشهورترین آنها را معرفی می کنیم:
ابراهیم سرخوش، اسدالله حجازی، اسماعیل مهرتاش، بیژن کامکار، جلیل شهناز، جهانشاه صارمی، حسین علیزاده، حسین مسعود، حمید وفادار، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، رضا وحدانی، سلیمان سیاح سپانلو، کیوان ساکت، موسی معروفی، هوشنگ ظریف.
