دوتار یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است. مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی به عنوان چهاردهمین میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شده است. بخش های زیادی از جغرافیای ایران با موسیقی دوتار خو گرفته است. این ساز اندرونی است. یعنی در فضای بسته و با آرامش نواخته می شود.
گذشته این ساز به احتمال زیاد، به “تـنـبـور خراسانی” باز می گردد. شکـل آن در کـتاب الموسیقی الخبر، فارابی در قـرن شانزدهم میلادی شرح داده شده است. دوتار ایرانی طی قرن ها در گستره پهناوری از ایران ساخته و نواخته می شده است. هم اکنون نیز از جمله سازهای محبوب در موسیقی سنتی ایرانی در زمان معاصر است.
هدف از حفظ مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی دوتار انتقال مفاهیم با ارزش فرهنگی در قالب موسیقی به دیگران می باشد. ثبت جهانی دو تار با هدف دوستی، صلح و احترام بیشتر صورت گرفته است. این ساز و نواختن آن تنوع فرهنگی و خلاقیت های بشری در میان اقوام مختلف را نشان می دهد. اقوام گوناگون با زبان های مختلف در ایران از دوتار استفاده می کنند.
آشنایی با مهارت های ساختن ساز دوتار ایرانی
در ساخت ساز سنتی دوتار در ایران دو نوع چوب مختـلف مورد استـفاده قرار می گیرد. قسمت گـلابی شکـل آن را از چـوب درخت شاه توت می سازند. قسمت گـردن آن را از چوب زردآلو یا درخت گـردو تهـیه می‌کـنـند.
دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز است. سطح روی شکم دوتار از جنس چوب است. حدودا 17 تا 20 دستان (تقسیم بندی) بر دسته آن دیده می‌شود. برخی از دوتار های محلی در جنوب ایران فاقد دستان (تقسیم بندی) است.
در قـدیم زه‌هـای آن را از روده حیوانات تهـیه می‌کـردند. ولی امروزه آن را از نایلون یا سیم‌های فولادی تـهـیه می کـنـند. امروزه برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر، شش لا نخ ابریشم را به هم می تابانند. سیم های فولادی مقاومت بهتری دارند و ارزان تر هستند.
این ساز یکی از سازهای زهی زخمه‌ای (مضرابی) است که دارای دو سیم می‌باشد. در هنگام نواختن آن، به جای مضراب با ناخن زخمه می‌زنند.
اندازه‌های دوتار در شمال خراسان دارای استاندارد معینی نیست. دوتار های فعلی دارای یازده و گاه دوازده پرده است. پرده‌های آن در فواصل نیم پرده نه چندان دقیق بسته می شود و فواصل کوچک تر از نیم پرده در پرده بندی آن وجود ندارد. طول دسته آن حدود 60 سانتیمتر است. مجموعاً تمام ساز حدود یک متر طول دارد. از دوتار اغلب در موسیقی نواحی و محلی استفاده می شود. به خصوص در جنوب ایران و در اجراهای رستاک در شمال خراسان استفاده می‌شود.
انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران
این ساز در نواحی مختلف، با کمی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود. دسته بندی منطقه ای دوتار به شرح زیر است:
- «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و جنوب
- «دوتار ترکمن»
- «دوتار مازندران»
نمونه های مشابه دوتار ایرانی در جهان را می توان در آسیای مرکـزی، خاورمیانه، و شمال شرقی چـین پـیـدا کرد.
آشنایی با مهارت های نواختن ساز دوتار ایرانی
این ساز در طول تاریخ نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم داشته است. اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می شدند. به صدای ساز و آواز بخشی ها گوش فرا می دادند. مهمترین وظیفه دوتار در شمال خراسان انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان است. با این روایات نسلهای بعدی از تجربیات نسل های قبلی استفاده می کردند. این نسل با استفاده از موسیقی پند داستانها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.
شمال خراسان از نظر جغرافیایی شهرهای گوناگونی را دربر می‌گیرد. همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه‌ای چند فرهنگی تبدیل کرده است. بنابراین در فرهنگ اقوام ترک، کرد و ترکمن ساکن در این سرزمین‌ها، مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی رواج دارد.
روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است. در این منطقه افراد خاصی داستانها و روایت‌های کهن را با دوتار نقل می کنند. به این افراد بخشی می‌گویند. در شمال خراسان تعداد بخشی های ترک زبان زیاد است. بنابراین قسمت زیادی از شعر و کلام همراه با دوتار به زبان ترکی می باشد.
مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار، بخش مهمی از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان در ایران است. این ساز بسیار تاثیرگذار بوده است. تا آن جا که به سرزمین‌های فلات مرکزی ایران نیز نفوذ کرده است و از دیرباز توسط ترکمن ها نواخته می شده است. ظاهرا دوتار ترکمن قدمت بیشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد.
- انواع سبک (مقام) در دوتار نوازی
نغمات و مقام‌ها در دوتار نوازی به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند. آوازها اغلب داستانها را بیان می کنند. اما نغمات ریتمیک در میان داستانها و گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیرند. مهمترین مقامی که با ریتم همراه است مقام حریف کش است.
- انواع کوک در دوتار
بخش مهمی از مهارت های سنتی نواختن دوتار ایرانی به کوک آن مربوط می شد. تکـنیک و مهارت نواختـن دوتار ایرانی مرکب است. به این صورت که از کـشیدن تارها بدون استـفاده از مضراب و به دنبال آن حرکات نزولی و صعـودی استفاده می شود. قـریـباً تمام انگـشتان در نواختـن دوتار درگیر است.
تارهای این ساز به فاصله‌های مختلف کوک می‌شوند. دوتار را در فاصله چهـار یا پـنج کوک می کـنند. طریـقـه کوک کردن آن در مناطق مختـلف کـمی با هـم فرق دارد.
دوتار در شمال خراسان دارای دو کوک است. یکی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می‌نامند. آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با کوک پنجم اجرا می‌شود.
با کوک ترکی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و غیره را اجرا کرد. با کوک کردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و … را می توان اجرا کرد.
معمولا در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می شود. در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می نوازند. دوتار های قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی کوچکتر بوده اند.
- حوزه‌های نواختن دوتار ایرانی
همانگونه که مهارت های ساختن و نواختن دوتار ایرانی در نواحی مختلف ایران قدری با یکدیگر متفاوت است، حوزه هایی که این ساز زهی ایرانی در آن نواخته می شوند نیز گوناگون هستند. در اینجا به ذکر آنها می پردازیم:
- شمال خراسان در شهرهای بجنورد، اسفراین، شیروان، درگز و قوچان
- جنوب و شرق خراسان در شهرهای بیرجند، قائنات، تربت جام،کاشمر، باخرز، خواف و سرخس
- نواحی ترکمن نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی آباد کتول
- برخی مناطق استان مازندران.
سرشناس‌ترین نوازندگان پیشین دوتار
حاج قربان سلیمانی، استاد نظر محمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه، الیاقلی یگانه از پیشکسوتان دوتار هستند.
از نوازندگان فعلی به دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کرد.
حفظ این میراث جهانی بشر
مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی یکی دیگر از میراث فرهنگی ناملموس ایران است که توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت گردیده است. ایرانیان به عنوان یکی از مللی که سابقه ای طولانی در مهارت های ساختن و نواختن دوتار دارند، تلاش می نمایند که هر چه بیشتر در جهت ترویج و توسعه این میراث باستانی خود بکوشند.
گردشگران ایرانی و بین المللی که از ایران بازدید می کنند، می توانند در برخی از نواحی ایران که ذکر شد از نزدیک با این ساز آشنا شوند و از صدای زیبای آن لذت ببرند.
پرسش‌های متداول درباره مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی
در صورتی که پاسخ پرسش‌های خود را در زیر پیدا نکردید، در بخش کامنت‌های همین پست آنها را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
ساز دوتار چند سال قدمت دارد؟
دوتار قدمتی چند هزارساله دارد. این ساز بخش جدانشدنی از فرهنگ و هنر مردمان ساکن در شمال شرقی ایران است.
دوتار از چه اجزایی تشکیل شده است؟
اجزای اصلی دوتار عبارتند از: کاسه‌ی دوتار، دسته دوتار، روتار (صفحه)، سیم‌گیر، خرک (شیطانک)، پرده‌ها، تارها، و گوشه‌ها.
برای ساخت دوتار از چه چوبی استفاده می‌شود؟
برای ساخت یک دوتار از دو نوع چوب استفاده می‌شود: 1) قسمت گلابی‌شکل این تار، با چوب مرغوب شاتوت، و 2) دسته آن با چوب گردو یا زردآلو ساخته می‌شوند.
