نقاره نوعی ساز ضربی یا کوبه ای در موسیقی سنتی ایرانی است. سابقه مهارت های ساختن و نواختن نقاره به زمان های بسیار دور باز می گردد. این ساز به صورت طبل دوتایی نواخته می شود که ابعاد سطح یکی از دیگری کمتر می باشد. به این صورت که نوازنده با دو چوب به طور همزمان بر این دو طبل می کوبد و ترکیبی از صداها را ایجاد می نماید.
در ایران پیش از اسلام، مطابق آیین مهر، مردم روزانه پنج نوبت به نیایش یزدان می پرداختند. این پنج نوبت بستگی به محل قرارگیری خورشید در آسمان داشت که ما آن را با نامهای چون طلوع، غروب، ظهر، … می شناسیم. اعلام هنگام نیایش به وسیله نواختن نقاره انجام می شد. با ورود اسلام به ایران، آیین نقاره نوازی پس از دوره ای انزوا مجددا مرسوم شد. از این رو در سال های اولیه ورود اسلام، نقاره نوازی در پیشگاه حاکمان و خلفا محبوب بوده است.
تلفظ دیگر نقاره، ناقاره است. در ایام قدیم بیشتر به هنگام جنگ از این ساز برای اطلاع رسانی به سپاهیان استفاده می شد. نقاره گونه های متفاوتی دارد و در هر یک از شهرهای ایران یک نوع آن به کار می رود. به طور مثال نقاره مازندران و گیلان (نقاره شمال)، نقاره سنندج (نقاره کردستان)، نقاره فارس گونه های مختلف این ساز هستند.
تاریخ مهارت های ساختن و نواختن نقاره
دو طبلِ ساز نقاره حالت کاسه ای شکل دارند. کاسه بزرگتر صدای «بم» و کاسه کوچک تر صدای «زیر» دارد. کاسه‌های این ساز از جنس مس یا سفال مقاوم به ضربه ساخته می شوند. روی طبل ها، پوست گاو یا گوسفند به صورت نازک از تمام جهات کشیده می شود طوری که مقاوم باشد و پاره نشود. اما ظرافت پوست و کشیدگی آن بسیار مهم است.
در سالیان گذشته، در زمان جنگ و صلح، از نقاره استفاده می شده است. از این رو بسیاری معتقدند نقاره یک ساز رزمی و شورآفرین است. این ساز در زمان جنگ بر روی کوهان شتر بسته می شد و نوازندگان نقاره سوار بر مرکب در میدان جنگ می تاختند و می‌نواختند. مهارت اسب سواری و نواختن نیازمند تسلط ویژه ای بود که از عهده افراد خاصی بر می آمد.
در هنگام صلح از این ساز به عنوان یک ساز بزمی در مجالس شادمانی، پیروزی و جشن ها استفاده می شد. در این حالت آن را بر گردن آویزان می کردند یا روی زمین قرار می دادند و سپس به نواختن می پرداختند.
در آن زمان صدای نقاره همجوار کاخ پادشاهی و دارالحکومه به گوش می رسید که حاوی پیام مهمی برای مردم بود. به طوری که اولین نشانه تغییر حکومت و براندازی آن، تصرف نقاره خانه بود. هرگاه صدایی از نقاره خانه در زمان مشخص شنیده نمی شد یا نوع موسیقی آن تغییر می یافت مردم از تغییرات سیاسی- حکومتی آن شهر با خبر می شدند.
از تعدادی منابع، چنین برداشت می شود که در قرن نهم و دهم، مهارت های ساختن و نواختن نقاره اهمیت فراوان داشته است. از این رو مکانی در بلندی برای نقاره‌زن ها به طور خاص وجود داشته است تا صدایشان بهتر به گوش عموم برسد.
مکمل ساز نقاره، شیپور بوده و ترکیب این دو حاکمیت و اقتدار شاهان را به رخ مردم و دشمنانشان می کشیده است. در کشور ما، نواختن نقاره و محبوبیت گسترده آن، تا زمان قاجاریه ادامه داشت. از سوی دیگر در شهرهای شرقی ایران تا اوایل قرن فعلی، نقاره یکی از پرکاربردترین سازها محسوب می شد. امروز استفاده از این ساز محدود شده و فقط در اماکن خاص مثل حرم های مطهر یا مراسم بومی و محلی کاربرد دارد.
مهارت های نواختن نقاره
در زمان نواختن، ساز روی پایه‌ای مخصوص نصب می شود تا نوازنده تسلط بیشتری بر آن داشته باشد. در مجالس غیر رسمی یا اجتماع های کوچک چند نفره، نقاره بر روی زمین قرار می گیرد و نیازمند یک پایه مخصوص نیست. سپس با دو ترکه نازک از جنس چوب بر روی این ساز کوبیده می شود و صدای رسایی از آن استخراج می گردد که بلند است.
امروزه بیشترین استفاده از ساز نقاره در حرم امام رضا می باشد. به طوری که همه روزه به غیر از ایام سوگواری و ماه های حرام یعنی محرم و صفر در محوطه حرم نقاره نواخته می شود. ترتیب نواختن این ساز در دو نوبت مجزا یعنی پیش از طلوع و پیش از غروب آفتاب می باشد. هر بار به مدت بیست دقیقه صدای نقاره به گوش می رسد تا مردم برای وضو و نماز حاضر شوند.
در هنگام اعیاد و مراسم شادمانی علاوه بر دو نوبت قبلی، دو یا چند نوبت اضافی نیز نقاره نوازی می شود. از سوی دیگر، در ماه رمضان دو ساعت مانده به سحر و پس از پایان مناجات پیش از اذان صبح به مدت نیم ساعت نقاره سحر نواخته می شود. در همین ماه یک ربع پیش از غروب آفتاب نیز نقاره به صدا در می آید. در هنگام تحویل سال نیز نقاره خانه مراسمی را به صورت ویژه اجرا می نماید تا شروع سال جدید را به اطلاع مردم برساند.
انواع ساز نقاره در مناطق گوناگون ایران
مهارت های ساختن ساز نقاره در نواحی مختلف ایران متفاوت است. نقاره شمال از دو کاسه سفالی که یکی کوچکتر از دیگری می باشد تشکیل شده است. این ساز معمولا با دو چوب نواخته می شود و در بعضی مواقع با دست نیز اجرا می گردد. قطر دهانه کوچک 16 و قطر دهانه بزرگ 22 سانتی متر می باشد.
نقاره کردستان مشابه نقاره شمال بوده ولی کمی بزرگتر است. این ساز را در منطقه کردستان به اسب می بندند و نوازنده سوار بر اسب آن را می نوازد. این نوع نقاره نوازی، سنتی ترین نوع از مهارت های نواختن نقاره در ایران محسوب می شود.
نقاره فارس مشابه دو نقاره شمال و کردستان بوده اما بسیار بزرگ تر از آن ها است. شکل نقاره در این منطقه خمره ای فشرده می باشد. در ساخت نقاره های جدید، از نقاره های فارس استفاده می شود.
نوازندگان بنام ساز کوبه ای نقاره
احمد قوام شکوهی کهن ترین نقاره زن حرم اما رضا در مشهد بود که هنرمندانه به اجرای این ساز می پرداخت. وی ۷۲ سال وظیفه نقاره زنی در حرم را انجام داد. از سوی دیگر نواختن این ساز فقط مختص به آقایان نیست و از سال های نیمه دوم دهه هفتاد شمسی نوازندگان زن نقاره نیز به جمع مشاهیر این ساز اضافه شدند. اولین نوازنده متبحر و جدی زن، خانم گلدسته زارع می باشد. وحید اسدالهی نیز یکی از اساتید نقاره نوازی در دوره معاصر می باشد.
سابقه مهارت های ساختن و نواختن نقاره از سنت های باستانی ایرانیان بوده است که تا به امروز حفظ شده است. از آنجایی که برخی از کتاب های مرجع غربی تلاش دارند تا آن را اختراع قرن 18 میلادی در اروپا بدانند، بر ماست که میراث فرهنگی و موسیقی سنتی ایرانی را بهتر بشناسیم و آن را پاس بداریم.
