دُهُل یکی از سازهای کوبه ای کهن در موسیقی سنتی ایرانی است. این ساز به صورت طبلی بزرگ می باشد که دو طرف آن از پوست گاو یا گاومیش پوشانده شده است. به طور معمول دهل در ترکیب با سرنا نواخته می شود. دهل را ساز مراسم شادی به ویژه عروسی ها و مسابقات ورزشی محلی می دانند.
این ساز که در مناطق روستایی بسیار محبوب است، با ریسمانی از شانه‌های نوازنده آویخته می شود. دهل با دو مضراب گوناگون به صدا در می آید. ساز دهل را از یک طرف با چوبی ضخیم به نام چنگال و از سوی دیگر با چوب باریکی به نام دیرک می نوازند. این دو مضراب را چوگان و ترکه نیز می نامند. هماهنگی دست راست و چپ نوازنده مهم ترین امر در هنگام نواختن ساز می باشد.
ساز کوبه ای دهل در مراسم بومی و در اغلب مسابقات و بازی های محلی در تلفیق با سرنا نواخته می شود. از این رو بخش مهمی از فرهنگ آن منطقه و به گونه ای هویت بومی هر سرزمین به شمار می آید. به طور مثال در مسابقات کشتی کچ، برای اعلام مراسم کشتی و اجتماع تماشاچیان از نواختن این ساز استفاده می گردد. همچنین این ساز در هنگام کشتی گرفتن نیز نواخته می شود تا در تماشاگران و ورزشکاران شور و هیجان بیشتری ایجاد کند.
تاریخ مهارت های ساختن و نواختن ساز دهل
این ساز در خاورمیانه و به طور خاص در ایران بسیار مرسوم است، اما در هر منطقه ای دارای گونه‌های فراوان محلی و بومی با ابعاد و اندازه های گوناگون می باشد. مستندات زیادی از تاریخچه این ساز وجود ندارد و علت آن احتمالا غیر رسمی، بومی و محلی بودن این ساز است.
اما با توجه به روایات سینه به سینه که از سالهای دور نقل شده است به نظر می رسد خواستگاه ساز کوبه ای دهل سرزمین سیستان بوده است. سپس به جنوب خراسان، هرمزگان و سایر مناطق کویری ایران صادر شده و پس از آن به کشورهای حوزه خلیج فارس انتقال یافته است.
مهارت های نواختن ساز دهل
تکنیک های نواختن این ساز در مناطق مختلف گوناگون است. اما از آنجا که دهل نوازی در سیستان بسیار مرسوم است به توضیح تکنیک اجرای این ساز در این منطقه می پردازیم.
در منطقه سیستان، چوب یا مضراب در دست راست نوازنده قرار می گیرد. از سوی دیگر نلوک ها به انگشتان سوم و چهارم دست چپ متصل می شوند. این اتصال به وسیله نوعی نخ نرم صورت می گیرد تا در زمان طولانی انگشتان نوازنده آسیب نبیند.
دست راست نقش اصلی دارد و دست چپ نت های کمکی را می نوازد. تقارن های اصلی متریک ریتمیک بر عهده دست راست است. میزان برخورد مضراب با پوست سمت راست بسیار شدید، پر حجم و بم می باشد.
نلوک های قرار گرفته در دست چپ، تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم را بر عهده دارد. در نهایت دست راست و چپ وظایف متفاوت اما مکملی دارند. این دو دست گفتگویی ریتمیک با یکدیگر انجام می دهند که منجر به اجرای نهایی می شود.
دهل یک ساز همراه محسوب می شود. این یعنی تکنوازی با دهل امکان پذیر نیست. زیرا صدای آن به تنهایی کافی نبوده و باید با ساز سرنا نواخته شود. این دو ساز به نوعی مکمل یکدیگر هستند. نوازندگان سرنا و دهل می توانند در هنگام نواختن ساز، در دایره ای میان حضار برقصند یا بیرون از این دایره به اجرا بپردازند. دهل همیشه به صورت ایستاده نواخته می شود و هیچ سازی جز سرنا نمی تواند مکمل آن باشد.
انواع ساز کوبه ای دهل در مناطق گوناگون
در جنوب ایران همچون استان هرمزگان، جزایر قشم، کیش و حومه آن دهل با دو دست نواخته می شود. در این منطقه گونه‌های زیادی از دهل مانند پیپه، جفه، پونکه و تویری وجود دارد که هر یک از آن ها با گونه اصلی ساز تفاوت های ظاهری کمی داشته و صدای متفاوتی دارند.
اما در ناحیه سیستان و بلوچستان و جنوب خراسان، ساز کوبه ای دهل فقط با یک دست نواخته می شود. به این صورت که دو قطعه چوب نسبتاً بلند ده سانتیمتری به انگشت وصل می شود. بیشترین نت ها با این دو چوب نواخته می شوند. اما یک چوب قوس دار مخصوص توسط دست دیگر برای نواختن ضرب های خاص نیز استفاده می شود. دهل سیستانی همیشه به صورت ایستاده و یا در حرکت آرام نواخته می شود. نام های دیگر این ساز داول، تاول و داوول می باشد. کاسه دهل سیستانی عمق زیادی نسبت به سایر مناطق ایران دارد که منجر به تفاوت در صدای آن می شود.
نواختن دهل همیشه با چوگان یا ترکه نیست. مخصوصا اگر اجرا در مکان سربسته صورت گیرد این ساز را با دست نیز می توان نواخت. همانطور که پیش تر گفته شد، ابعاد دهل در هر منطقه از ایران با سایر مناطق متفاوت است. بزرگ ترین نمونه دهل را می توان در یزد، نایین و کاشان دید. در این مناطق، ساز کوبه ای دهل به طور خاص برای آیین مذهبی عاشورا و مراسم مقدس مذهبی استفاده می شود.
دهل کردستان اندازه متوسطی دارد. اما دهل بختیاری کوچک تر از سایر دهل های ایرانی است و صدای زیرتری دارد.
ساختار این ساز کوبه ای
اجزای به کار رفته در ساختار این ساز شامل بدنه، پوست، طناب و مضراب است. بدنه از چوب جنگلی ساخته می شود که از کنده خالی شده است. این بخش از ساز کاملا یکپارچه بوده و در موارد خاص و نادر ممکن است از فلز ساخته شود.
دو سمت بدنه، پوست کشیده می شود. به طوری که سمت راست در محل برخورد چوب با بدنه از پوست بُز نَر یا بُز لاغر استفاده می شود. در سمت چپ و در محل برخورد نَلوک ها از پوست کُرّه بز یا بُز چاق استفاده می شود.
سومین بخش از ساز دهل طناب یا نخ است که از ریسمان تابیده شده محکمی برای ساخت آن استفاده می شود. چوب یا مضراب که به آن لَتَک نیز می گویند چوب جنگلی یا چوب گز است که به صورت باریک و بلند با مقاومت زیاد تراشیده می شود.
نوازندگان بنام این ساز
دهل در موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژه ای دارد. بسیاری از نوازندگان محلی در مناطق مختلف ایران به دلیل تبحر در نواختن دهل شهرت کسب کرده اند. یکی از مشهورترین دهل نوازان منطقه سیستان استاد حبیب الله قادر آتشگر است. علی‌اکبر مهدی پور دهکردی از نوازندگان معروف سُرنا و اسدالله قبادی نوازنده شهیر دُهل، موسیقی معروف تحویل سال شمسی را با این دو ساز نواخته اند.
