ساز نی یکی از قدیمی‌ترین سازهای بشر است که از گیاه نی تهیه می‌شود. مهارت‌های ساختن و نواختن نی در ایران به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. به این ساز بادی ایرانی «نی هفت‌بند» نیز گفته می‌شود که در مجموعه سازهای بدون زبانه قرار می‌گیرد. نوازنده نی به‌صورت هم‌نوازی و تک‌نوازی از این ساز استفاده میکند. ساز نی در موسیقی سنتی ایرانی ارزش والایی دارد و از نواهای حزن‌انگیز و عرفانی تا نغمه‌های شاد و شورانگیز را با آن می‌نوازند.
تاریخچه ساختن و نواختن ساز نی
ساز نی از کهن‌ترین ابزارهای موسیقی در جهان است. چنان که از شواهد برمی‌آید، قدمت ساز نی به بیش از ده‌هزار سال پیش بازمی‌گردد.
بر دیواره هتل عباسی اصفهان، تصویر زنی در حال نواختن نی دیده می‌شود. این اثر را جبار بیگ کشیده است و قدمت و محبوبیت ساز نی را در سده‌های اخیر نشان می‌دهد.
در ادبیات فارسی نیز نی میان شعرای کلاسیک ایران بسیار محبوب بوده و در اشعار آنها توجه ویژه‌ای به این ساز شده است. گفتنی است گیاه نی در شرایط اقلیمی گوناگون و خاک اکثر سرزمین‌ها با تنوع فراوانی رشد میکند. همین تنوع باعث تغییر در نوع صدای نی‌های ساخته‌شده در کشورهای مختلف می‌شود.
درخور توجه است که صدای نی به صدای انسان بسیار نزدیک است. به‌طوری که بسیاری آن را نمادی از روح بشر می‌دانند. در برخی مینیاتورهای ایرانی، نقاشان تصویر «نایی» را در اجتماعات دراویش و مراسم سماع همراه با دف نقاشی کرده‌اند.
این ساز در موسیقی عرفانی دراویش ترکیه و قونیه نقش مهمی داشته و ساز اصلی آنها محسوب می‌شده است. البته، استفاده از ساز نی محدود به مراسم عرفانی نبوده و امروزه نیز در مراسم مذهبی در تکیه‌ها با حالت حزن‌انگیز نواخته می‌شود.
ساز نی در چین بسیار محبوب است و از جنس بامبوی طبیعی ساخته می‌شود. ازاین‌رو، در زبان چینی به نی، «جو دی» می‌گویند. پنج‌هزار سال پیش در کشور مصر، نی به‌همراه جسد نوازنده به خاک سپرده می‌شد؛ زیرا بر این باور بودند که روح نوازنده تا ابد در ساز او باقی خواهد ماند.
مهارت ساخت ساز نی و ساختار آن
ساز نی هفت بند از گیاهی با همین نام ساخته می‌شود. بنابراین برای ساخت ساز، نی را به گونه‌ای برش می‌دهند که از سر تا انتهای آن هفت بند شود. اخیراً این ساز به گونه‌ی مصنوعی نیز تولید می‌شود و به آن، نی اصلاح‌شده مصنوعی می‌گویند.
برای ساخت ساز نی، لازم است که از گیاه نی کاملاً خشک استفاده کنند. ضمن آنکه نی نیابد انحنا داشته باشد. اندازه طول نی نیز باید دقیق باشد. طول نی‌های مختلف از حدود ۳۰ تا ۸۵ سانتی‌متر متفاوت است. قطر نی نیز بین ۱٫۵ تا ۳ سانتی‌متر درنظر گرفته می‌شود.
ساز نی مانند بیشتر سازهای بادی از دو قسمت اصلی ساخته شده است. یک قسمت وظیفه تولید صدا را دارد و بخش دیگر لوله‌ی تشدید یا رزنانس محسوب می‌شود. تفاوت هرچند کوچک در شکل لوله‌ی تشدید، صداهای نی را متفاوت خواهد کرد.
نی هفت بند از پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت تشکیل شده است. هنگام نواختن نی، سوراخ‌های آن را با انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر مسدود می‌کنند.
الگوی سوراخ‌های نی
هر الگوی ساخت نی فقط برای طول مشخصی از نی استفاده می‌شود؛ زیرا صدای ساز کاملاً به طول آن وابسته است. چنانچه طول نی کوتاه یا بلندتر شود، فاصله سوراخ‌ها نیز تغییر میکند.
هنگام ساخت نی، پس از برش نی به اندازه مناسب، با استفاده از شابلون، محل سوراخ‌ها را نشانه‌گذاری می‌کنند. سپس با استفاده از میله داغ یا روش‌های صنعتی، تعداد شش سوراخ را در فاصله‌های از پیش نشانه‌گذاری‌شده، روی بدنه نی ایجاد می‌کنند: پنج سوراخ در رو و یکی در طرف مقابل آنها.
مهارت نواختن ساز نی
برای نواختن نی، ابتدای آن را بین دو دندان نیش می‌گذارند. سپس، با گردکردن زبان در پایین و پشت نی، در آن می‌دمند و شروع به نواختن می‌کنند. البته، برخی اساتید شیوه‌های متفاوتی برای نواختن دارند. برای مثال، استاد جمشید عندلیبی زبان را در بالای نی می‌گذارد.
سخت‌ترین کار در نواختن نی درآوردن صدای آن است که مهارت خاصی می‌خواهد و به‌سادگی به دست نمی‌آید. ساده‌ترین کار در این ساز انگشت‌گذاری آن است.
کوک‌کردن ساز نی به این معناست که اگر در حالت بم، سوراخ پشت نی را مسدود کنیم و بدمیم، صدای حاصل بر اساس دیاپازون هر نتی که شنیده شود، آن نت کوک نی به حساب می‌آید. برای مثال، اگر صدای خارج شده نت سل باشد، می‌گوییم این نی «سل کوک» است.
گستره‌ی صدای نی در حدود دو و نیم اکتاو است. در انواع این ساز کوک‌های متفاوتی، فاقد یک تا دو نت دیده می‌شود. به‌طور مثال نی با نام «لا کوک» نت دو را ندارد. نی «سل کوک» نت سی بمل و نی «فا کوک» نت لا بمل را ندارد. در حقیقت، این ساز پنج منطقه صوتی دارد. امکان انتخاب هر یک از این مناطق با نحوه دمیدن هوا در نی توسط نوازنده امکان‌پذیر است. این مناطق عبارت‌اند از:
۱. منطقه‌ی بم
نت‌های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد) در این منطقه نواخته می‌شود. همچنین نت‌های فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، لا (دست باز) نیز در محدوده‌ی این منطقه قرار می‌گیرند. گفتنی است نت سی در این اکتاو وجود ندارد؛ اما نوازنده‌ها می‌توانند این نت را با لب ایجاد کنند.
۲. اوج
این محدوده مانند منطقه‌ی بم است؛ اما یک اکتاو بالاتر نواخته می‌شود. به‌طوری که دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک خواهد بود.
۳. غیث
نت‌های سل (دست‌بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست‌باز) در این محدوده نواخته می‌شوند.
۴. پس غیث (تا فا)
این محدوده نیز مانند منطقه‌ی بم و اوج است؛ اما فقط یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم نواخته می‌شود. سه نت اول (دو، ر، می) با منطقه‌ی غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست‌باز) وجود ندارد. همچنین نت سل در نی‌های کوچک نامفهوم به گوش می‌رسد.
نوازندگان بنام ساز نی
از استادان مشهور نی در دوره معاصر می‌توان به استاد نایب اسدالله اصفهانی، حسین یاوری اصفهانی، حسن کسایی، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمدعلی کیانی‌نژاد و عبدالنقی افشارنیا اشاره کرد.
انواع ساز نی
گونه‌ها و انواع ساز نی براساس شکل و ساختار آن عبارت‌اند از: نی هفت‌بند، نی کوتاه، نی بلند، نی‌لبک، دوزله، قرهنی و… .
در مناطق مختلف و بین اقوام گوناگون، استفاده از نی‌های گوناگون متداول است. این موضوع به کاربرد نی و سبک نوازندگی با آن مربوط می‌شود. در ادامه به معرفی انواع نی پرداخته‌ایم:
نی هفت بند
رایج‌ترین ساز بادی ایران ساز نی یا همان نی هفت‌بند است. این ساز که از گیاه نی ساخته می‌شود، طوری برش می‌خورد که ۶ گره و ۷ بند داشته باشد. سپس ۶ سوراخ روی آن ایجاد می‌کنند.
برای انتخاب بهترین نی هفت‌بند، توجه به مهرهای همراه نی اهمیت دارد. تعداد مهرها کیفیت آن را نشان می‌دهند:
- نی یک مهر: سازی ساده است که کیفیت چندانی ندارد؛
- نی دو مهر: از کیفیت متوسط برخوردار است؛
- نی سه مهر: این نوع نی کیفیتی عالی دارد و نوازندگان حرفهای از آن استفاده می‌کنند.
نی لبک
ساز نی‌لبک گونه‌ای از نی اما با اندازه‌ی کوچک است. یک سر این ساز را بین دو لب می‌گذارند و صدای آن با دمیدن خارج می‌شود.
نی کوتاه
این نوع نی طول کوتاه‌تر و قطر بیشتری دارد که باعث دورگه‌شدن صدا می‌شود. این ساز صدای زیر و بم را با هم تولید میکند و برای نواهای محلی بسیار مناسب است.
نی بلند
این نی که به نی خرک‌ساز نیز مشهور است، طولی در حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر دارد. نی بلند صدایی بم و نوایی سوزناک دارد که طرفداران آن ترکمن‌ها و مردمان جنوب ایران هستند.
دوزله
این ساز بومی از سازهای بادی ایرانی و یک‌زبانه است. وسعت صدای دوزله حدود یک تا دو اکتاو است که بسته به بزرگی و کوچکی ساز، در میدان صدایی متفاوتی واقع می‌شود.
ساز دوزله از دو لوله‌ی مسی یا نی به موازات یکدیگر ساخته می‌شود. برخی از دوزله‌ها از جنس پر پرنده‌ای شبیه به عقاب یا استخوان پرندگان دیگر ساخته می‌شوند. هرکدام از لوله‌ها قمیش یک‌زبانه و مستقل از هم دارند.
در طول هر لوله، شش سوراخ تعبیه شده است. سوراخ‌ها در طول دو لوله در راستای یکدیگر قرار می‌گیرند. معمولاً انتهای لوله‌ها باز است. این ساز با درازای گوناگونی ساخته می‌شود. کوچک‌ترین ابعاد طول آن حدود ۲۲ سانتی‌متر و قطرش حدود ۲ سانتی‌متر است.
قره نی
این نی نوعی کلارینت و زیرمجموعه‌ی سازهای بادی چوبی است. قرهنی بیشتر از جنس آبنوس و یا فلز ساخته می‌شود. ساختار آن متشکل از زبانه‌ای ساده، لوله‌ی استوانه‌ای و تراش‌خورده و کلیدهای متعدد است. انتهای آن را نیز شیپوری‌شکل یا مخروطی می‌سازند.
نوع حرفهای این ساز از چوب سیاه آفریقایی ساخته می‌شود و بسیار کمیاب است. قرهنی به‌خوبی توانایی تولید فاصله‌های موسیقی شرقی را دارد. وسعت صدای این کلارینت از سازهای بادی دیگر نسبتاً بیشتر است و توانایی تولید فاصله‌های ربع‌پرده را نیز دارد.
کلمه‌ی قرهنی از ترکیب دو واژه ترکی و فارسی حاصل شده است. کلمه قره در ترکی به‌معنای سیاه و نی به‌معنای گیاه نی است. در نتیجه، معنای نی سیاه دارد.
محمد شیرخدایی از معروف‌ترین تک نوازان قرهنی است. او قطعه‌ی مثنوی مخالف سه‌‌گاه را به مدت چندین سال در برنامه‌ی گل‌های جاویدان رادیو اجرا می‌کرد که با استقبال مشتاقانه‌ی مردم مواجه می‌شد. حسینعلی وزیری‌تبار، حسن رادمرد، سلیم فرزان، سیدجمال محمدی و مهدی مفتاح از دیگر نوازندگان معروف قرهنی هستند.
نی انبان چیست؟
این ساز یکی از کهن‌ترین سازهای جهانی است که در کشورهای بسیاری نواخته می‌شود. در هر منطقه، شکل ظاهری و صدای آن با منطقه‌های دیگر متفاوت است.
نی‌انبان کمی بزرگ‌تر از ساز دوزله معمولی است. بخش پایانی قمیش‌دار این ساز به کیسه‌ای به نام «انبان» متصل است. این کیسه به‌طور کامل «هواگیری» می‌شود تا در نقطه‌ی اتصال، هیچ هوایی خارج و داخل نشود.
در نزدیکی محل اتصال، لوله‌ی دیگری نیز وجود دارد که نوازنده آن را به دهان می‌گذارد و از این طریق، کیسه را پر از باد میکند. کیسه به زیر بغل نوازنده برده می‌شود و با فشار بازو و آرنج بر روی کیسه، هوا به داخل لوله‌ی دوزله فرستاده می‌شود. سپس با انگشتان، سوراخ‌ها را باز و بسته می‌کنند. هماهنگی بسیار دقیقی میان دهان و انگشتان و فشار بازو باید وجود داشته باشد تا صدای این ساز به‌خوبی خارج شود.
این ساز در هر منطقه به نامی متفاوت خوانده می‌شود و نواختن آن بسیار سخت و نیازمند تمرین فراوان است. قدمت ساز نی‌انبان به ۴هزار سال پیش برمی‌گردد. به نظر می‌رسد که بابِلی‌ها در حدود دوهزار سال پیش از میلاد، نی‌انبان می‌نواختند. همچنین در چندین کتاب نوشته شده که نویسندگان یونانی نواختن انواع نای را به مردم آسیا نسبت داده‌اند.
همچنین، برخی محققان با بررسی نقش‌برجسته‌های طاق بستان، تصاویری از نواختن نی‌انبان مشاهده کرده‌اند. نقش‌برجسته‌ها نشان می‌دهند قدمت این ساز به دوره ساسانیان می‌رسد. بنابراین این احتمال وجود دارد که برای اولین‌بار از حوزه‌ی خلیج فارس در ایران به کشورهای دیگر صادر شده باشد. نی‌انبان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سایر سازهای بادی ایرانی
ایرانیان از دیرباز، سازهای بادی گوناگونی مشابه نی در اختیار داشته‌اند که هرکدام نوایی مختص خود دارند؛ ازجمله:
ساز کرنا: از قدیمی‌ترین سازهای بادی ایرانی و زیرمجموعه‌ی سازهای بادی قمیش‌دار است. بر اساس کشفیات باستان‌شناسی از حکومت هخامنشی، پیشینه کرنا به ۲۵۰۰ سال قبل می‌رسد. گفته می‌شود شیپور حاضرباشی که در جنگ‌ها، سپاهیان را روانه‌ی میدان جنگ می‌کرد، همان ساز کرنا بوده است.
ارغوان: همان ساز نی‌انبان اما بدون انبان است و دو نی دارد: یک نی برای نواختن ملودی و دیگری که فاقد سوراخ است، به‌منظور تولید صدای فرعی یا همراهی در نظر گرفته شده است. صدایی که از این ساز به گوش می‌رسد، هارمونی بسیار دلنشینی دارد.
ساز بالابان: از ابزارهای موسیقی آذربایجانی است و در دسته‌ی سازهای بادی استوانه‌ای قرار می‌گیرد. این ساز از دو نی به طول ۳۵ سانتی‌متر با هفت سوراخ برای نگه‌داشتن انگشت‌ها بر روی آن ساخته شده است.
ساز سرنا: سورْنا یا سرنا از خانواده‌ی سازهای بادی باستانی ایران است که از چوب درختان مقاوم یا شاخ حیوانات ساخته می‌شود و در دسته‌ی سازهای دوزبانه قرار می‌گیرد. سرنا‌ی بومی هر منطقه همراه با دهل نواخته می‌شود.
ساز نفیر: سازی بادی و از جنس شاخ حیوانات است که قلندران و دراویش دوره‌گرد از آن برای دورکردن حیوانات وحشی استفاده می‌کردند. در متون فارسی از نفیر نام برده شده است؛ همان‌گونه که مولانا در شعرش می‌گوید:
بشنو این نی چون شکایت میکند از جدایی‌ها حکایت میکند
کز نیستان تا مرا ببریده‌اند در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند
دونیه یا دونلی: یکی از سازهای بومی بلوچستان دونیه و از خانواده‌ی ساز نی است. این ساز از جانمایی دو نی در کنار هم تشکیل شده و نوازنده هنگام نواختن، نی مونث را کمی پایین‌تر از نی مذکر و به‌طور هم‌زمان در دهان خود قرار می‌دهد. نی مذکر شش سوراخ دارد و نی مؤنث وظیفه واخوان را به عهده دارد.
شمشال: گونه‌ای نی فلزی است که در زیرمجموعه‌ی سازهای بادی قرار می‌گیرد. نواختن آن در سرزمین کردستان رواج دارد. افراد بسیاری این ساز را همان ساز نیِ چوپان می‌دانند. اما کاربرد آن فقط برای هدایت گله نیست و در مراسم شادمانی یا عزا، همراه با نواهای محلی اجرا می‌شود.
شنیدن صدای ساز نی
برای آن که بیشتر با صدای این ساز آشنا شوید، آلبومی را به عنوان نمونه معرفی می کنیم که ساز نی آن توسط استاد حسین عمومی نواخته شده است. به طوریکه پیشتر هم معرفی شد، ایشان یکی از نوازنده های بنام این ساز بادی در ایران هستند.
برای شنیدن ساز ایشان، اینجا را کلیک کنید!
پرسش‌های متداول درباره ساز نی
برای دریافت پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در زمانی کوتاه به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
بهترین نی کدام است؟
بهترین نوع نی هفت‌بند، نی سه مُهر است که نوازندگان حرفهای از آن استفاده می‌کنند.
نی چند سوراخ دارد؟
نی هفت بند ایرانی ۶ سوراخ دارد.
اندازه فاصله سوراخ های نی چقدر است؟
این فاصله‌ها بستگی به طول نی دارد و برای هر نی با اندازه مخصوص، الگوی به‌خصوصی برای ایجاد سوراخ‌ها به کار می‌رود.
تفاوت نی و فلوت در چیست؟
تفاوت نواختن فلوت و نی در این است که نوازنده‌ی فلوت، آن را به‌صورت افقی و به موازات لب خود در دست می‌گیرد و با دمیدن هوا به سوراخی که در کنار ساز قرار دارد، صدا تولید میکند. اما در نی، نوازنده نی را در راستای دهان خود نگه می‌دارد و لب‌های خود را روی دهانه ساز می‌گذارد و در آن می‌دمد. تقاوت دیگر در جنس نی و فلوت است. فلوت در گذشته از جنس چوبی بود؛ اما امروزه با فلز نقره یا کروم ساخته می‌شود.
