ساز نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. مهارت های ساختن و نواختن نی در ایران به هزاران سال پیش باز می گردد. به این ساز بادی ایرانی نی هفت بند نیز گفته می شود که در مجموعه سازهای بدون زبانه قرار می گیرد. نی کوک نمی شود، و برخلاف ظاهر ساده اش نواختن آن بسیار سخت است. نوازنده نی می تواند به صورت همنوازی و تکنوازی از این ساز استفاده کند. ساز نی در موسیقی سنتی ایرانی ارزش والایی دارد، در ادامه با این ساز بیشتر آشنا خواهید شد.
ساز نی بخشی از سازهای محلی هر منطقه محسوب می شود و انواع آن در اکثر نقاط ایران ساخته و نواخته می شود. سخت‌ترین کار در نی درآوردن صدای آن است که مهارت خاصی می خواهد و به سادگی به دست نمی آید. ساده ترین کار در این ساز انگشت گذاری آن است.
تاریخ ساختن و نواختن ساز نی
بر روی دیواره هتل عباسی اصفهان تصویر یک زن در حال نواختن نی دیده می شود. این اثر که توسط جبار بیگ کشیده شده است قدمت و محبوبیت ساز نی را در سده های اخیر نشان می دهد. اما چنان که از شواهد بر می آید، به نظر می رسد که قدمت نی به ده هزار سال قبل باز گردد.
از سوی دیگر در ادبیات فارسی نی میان شعرای کلاسیک ایران بسیار محبوب بوده و در اشعار آنها توجه ویژه ای به این ساز می شده است. لازم به ذکر است گیاه نی در شرایط اقلیمی گوناگون و خاک اکثر سرزمین ها با تنوع بسیار زیادی رشد می کند. همین تنوع باعث تغییر در نوع صدای نی های ساخته شده در کشورهای مختلف می شود.
لازم به ذکر است صدای نی به صدای انسان بسیار نزدیک است. به طوری که بسیاری آن را نمادی از روح بشر و مردم می دانند. در تعداد زیادی مینیاتورهای ایرانی، نقاشان تصویر “نایی” را در اجتماعات دراویش و مراسم سماع همراه با دف نقاشی نموده اند.
این ساز در موسیقی عرفانی دراویش ترکیه و قونیه نقش مهمی داشته و ساز اصلی آن ها محسوب می شده است. از سوی دیگر استفاده از ساز نی محدود به مراسم عرفانی نبوده و هم اکنون در مراسم مذهبی در تکیه ها با حالت حزن انگیز نواخته می شود.
ساز نی در چین بسیار محبوب است و از جنس بامبوی طبیعی ساخته می شود. از این رو در زبان چینی به نی، “جو دی” می گویند .پنج هزار سال قبل در کشور مصر، نی به همراه جسد نوازنده به خاک سپرده می شد زیرا بر این باور بودند که روح نوازنده در ساز او تا ابد باقی خواهد ماند.
مهارت های نواختن ساز نی
کوک کردن ساز نی به این معنی است که اگر در حالت بم سوراخ پشت نی را مسدود نموده و بدمیم، صدای حاصله بر اساس دیاپازون هر نتی که شنیده شود، آن نت کوک نی محسوب می گردد. به طور مثال اگر صدای خارج شده، نت سل باشد می‌گوییم این نی «سل کوک» است.
گستره ی صدای نی حدودا دو اکتاو و نیم است. در انواع این ساز کوک‌های متفاوتی، فاقد یک تا دو نت دیده می شود. به طور مثال نی با نام «لا کوک» نت دو را ندارد. نی «سل کوک» نت سی بمل و نی «فا کوک» نت لا بمل را ندارد. در حقیقت این ساز پنج منطقه صوتی دارد. امکان انتخاب هر یک از این مناطق با نحوه دمیدن هوا در نی توسط نوازنده امکان پذیر است. این مناطق عبارتند از:
1- منطقه ی بم
نت‌های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد) در این منطقه نواخته می شود. همچنین نت های فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵) لا (دست باز) نیز در محدوده ی این منطقه قرار می گیرند. لازم به ذکر است نت سی در این اکتاو وجود ندارد اما نوازنده‌ها می توانند این نت را با لب ایجاد کنند.
2- اوج
این محدوده مثل منطقه ی بم است اما یک اکتاو بالاتر نواخته می شود. به طوری که دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک می باشد.
3- غیث
نت‌های سل (دست بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست باز) در این محدوده نواخته می شوند.
4- پس غیث (تا فا)
این محدوده نیز مانند منطقه ی بم و اوج اما فقط یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم است. سه نت اول (دو، ر و می) با منطقه ی غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست باز) وجود ندارد. همچنین نت سل نیز در نی‌های کوچک نامفهوم به گوش می رسد.
مهارت های ساختن نی و ساختار آن
ساز نی هفت بند از گیاهی با همین نام ساخته می‌شود. بنابراین برای ساخت ساز نی به گونه ای برش داده می شود که از سر تا انتهای آن هفت بند شود. اخیراً این ساز به گونه ی مصنوعی نیز تولید می شود. به سازی که اینگونه ساخته می شود، نی اصلاح شده مصنوعی می گویند.
نی هفت بند از پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت تشکیل شده است. سوراخ های نی توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر مسدود شده و ساخته می شود.
از سوی دیگر، ابتدای ساز نی را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد نمودن زبان در پایین و پشت می‌نوازند. بعضی از اساتید شیوه های متفاوتی برای نواختن دارند. به طور مثال استاد جمشید عندلیبی زبان را در بالای نی می‌گذارد.
ساز نی نیز مانند بیشتر سازهای بادی از دو قسمت اصلی ساخته شده است. یک قسمت وظیفه تولید صدا داشته و بخش دیگر لوله تشدید یا رزنانس می باشد. تفاوت هر چند کوچک در شکل لوله تشدید، صداهای متفاوتی را ایجاد خواهد کرد.
نوازندگان بنام این ساز
از اساتید مشهور نی در دوره معاصر می‌توان به استاد نایب اسدالله اصفهانی، حسین یاوری اصفهانی، حسن کسایی، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمد علی کیانی نژاد و عبدالنقی افشارنیا اشاره نمود.
سایر سازهای بادی مشابه
در اینجا به معرفی سازهای مشابه با ساز نی می پردازیم:
نی‌لبک
ساز نی‌لبک گونه ای از نی اما با اندازه ی کوچک است. یک سر این ساز بین دو لب گذاشته می شود و با دمیدن صدای آن خارج می گردد.
قره نی
این ساز نوعی کلارینت است. کلارینت زیر مجموعه ی سازهای بادی چوبی است. قره نی بيشتر از جنس آبنوس و اخيرا از جنس فلزی ساخته می شود. ساختار آن دارای زبانه ای ساده، لوله ی استوانه ای و تراش خورده می باشد. همچنین انتهای آن شيپوری شکل و گاها مخروطی است.
بر روی سطح استوانه ای شکل لوله، كليد های زیادی طراحی و ساخته شده است. نوع حرفه ای این ساز از چوب سیاه آفریقایی که بسیار کمیاب است ساخته می‌شود. قره نی نوعی کلارینت است که به خوبی توانایی تولید فاصله‌های موسیقی شرقی را دارد. همچنین وسعت صدای کلارینت از سازهای بادی دیگر نسبتا بیشتر و وسیع تر است. از سوی دیگر این ساز توانایی تولید فاصله‌های ربع پرده را نیز دارد.
کلمه ی قره نی از ترکیب دو واژه ترکی و فارسی تشکیل شده است. کلمه قره در ترکی به معنی سیاه و نی به معنای گیاه نی است. در نتیجه مجموعا معنی نی سیاه دارد.
محمد شیرخدایی یکی از معروف ترین تک نوازان قره نی است. ایشان قطعه‌ی مثنوی مخالف سه گاه را به مدت چندین سال در برنامه‌ی گل‌های جاویدان رادیو اجرا می نمود که با استقبال شدید مردم مواجه شد. حسینعلی وزیری تبار، حسن رادمرد، سلیم فرزان، سید جمال محمدی و مهدی مفتاح از دیگر نوازندگان معروف قره نی هستند.
نی انبان
این ساز یکی از کهن ترین سازهای جهانی است. نی انبان در کشورهای زیادی نواخته می شود. در هر منطقه ای شکل ظاهری آن با منطقه ی دیگر متفاوت است در نتیجه صدای متفاوتی دارد. کاملا مشخص نیست خواستگاه اولیه ساز نی انبان کدام کشور بوده است. اما همانند سایر سازها پس از انتقال از منطقه ای به منطقه ی دیگر تغییراتی کوچک بر روی ساختار آن ایجاد شده است. این تغییرات منجر به تفاوت صدای نی انبان در مناطق گوناگون گشته است.
نی انبان کمی بزرگتر از دوزله معمولی است. بخش پایانی قمیش دار این ساز به کیسه‌ای به نام «انبان» متصل است. این کیسه به طور کامل «هواگیری» می شود تا در نقطه اتصال، هیچ هوایی خارج و داخل نشود.
در نزدیکی محل اتصال، لوله ی دیگری نیز وجود دارد که نوازنده آن را به دهان می‌گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می‌کند. کیسه به زیر بغل نوازنده برده می شود و با فشار بازو و آرنج بر روی کیسه هوا به داخل لوله دوزله فرستاده می شود. سپس با انگشتان، سوراخها باز و بسته می شوند. هماهنگی بسیار زیادی میان دهان، انگشتان و فشار بازو باید وجود داشته باشد تا صدای این ساز به خوبی خارج شود. این ساز در هر منطقه ای به نامی گوناگون خوانده می‌شود و نواختن آن بسیار سخت و مستلزم تمرین فراوان است.
ارغوان، همان ساز نی انبان اما بدون انبان است و دارای دو نی می‌باشد. یک نی برای نواختن ملودی و دیگری فاقد سوراخ که به منظور تولید صدای فرعی یا همراهی در نظر گرفته شده است. در نتیجه صدایی که از این ساز به گوش می رسد، شبیه یک هارمونی بسیار دلنشین می باشد.
به نظر می رسد که بابِلی‌ها در حدود دو هزار سال قبل از میلاد، نی انبان می نواختند. همچنین در چندین کتاب نوشته شده است که نویسندگان یونانی نواختن انواع نای را به مردم آسیا نسبت داده‌اند. از سوی دیگر، برخی محققین با بررسی نقش برجسته‌های طاق بستان، تصاویری از نواختن نی‌انبان مشاهده نموده اند. نقش برجسته ها نشان می دهد قدمت این ساز به دوره ساسانیان می رسد. بنابراین این احتمال وجود دارد که برای اولین بار از حوزه ی خلیج فارس در ایران به کشورهای دیگر صادر شده است. نی‌انبان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کرنا
ساز کرنا نیز یکی از قدیمی ترین سازهای بادی ایرانی است. این ساز زیر مجموعه ای از سازهای بادی قمیش دار می باشد. بر اساس منابع تاریخی و کشفیات باستان شناسی از حکومت هخامنشی، پیشینه کرنا به ۲۵۰۰ سال قبل می رسد.
در آن زمان سپاهیان با صدای شیپوری بسیار بلند معروف به شیپور حاضر باش، به سمت میدان جنگ روانه می‌شدند. محققین معتقدند این شیپور همان ساز کرنا بوده است. همچنین یک شیپور مفرغی در دهه ی سی خورشیدی از قبر داریوش سوم کشف شده است. طول این شیپور ۱۲۰، قطر دهانه خروجی ۵۰ و قطر دهانه ورودی ۵ سانتی‌متر می باشد که به تناسبات کرنا بسیار نزدیک است.
بنابراین، پژوهشگران معتقدند این ساز همان کرنا است و قدمت و محبوبیت آن را نشان می دهد. از سوی دیگر با توجه به اکتشافات تاریخی، به نظر می رسد منطقه فارس در جنوب ایران، خاستگاه اصلی و اولیه ی ساز کرنا باشد. کرنا صدایی بلند و بسیار رسا دارد.
ساز کرنا از سه قسمت اصلی تشکیل می گردد. این ساز در هیچ یک از دسته بندی های سازهای بادی، یعنی بادی چوبی و بادی برنجی قرار نمی گیرد. از این رو به آن ساز دوجنسی می گویند. به این دلیل که یک بخش آن کاملاً چوبی با طول ۳۵ تا ۵۰ سانتی‌متر است و رویش هشت سوراخ و در پشت آن نیز یک سوراخ وجود دارد اما بخش دوم برنجی به طول ۴۵ تا ۶۰ سانتی‌متر است. بخش سوم نیز «میل کرنا» نام دارد و از یک لوله نازک برنجی یا چوبی ساخته می شود.
بالابان
ساز بالابان یا بالامان سازی با نام ترکی آذربایجانی است که در دسته ی سازهای بادی استوانه‌ای قرار می گیرد. این ساز از دو نی به طول ۳۵ سانتی‌متر با هفت سوراخ برای نگاه داشتن انگشت ها بر روی آن ساخته شده است. بالابان از ابزارهای موسیقی محبوب میان مردم آذربایجان، مخصوصاً استان آذربایجان شرقی می باشد.
بنا بر مدارک تاریخی، این ساز از سده‌های نخستین پس از اسلام در ایران وجود داشته است و در نقاط مختلف هنرمندانه نواخته می شده است. همچنین در دسته ی سازهای بادی نه چندان بزرگ و شبیه زُرنا یا سرنا قرار می گیرد. این ساز در میان اقوام قفقاز شمالی و آذربایجان، مخصوصا تبریز، ارومیه و اردبیل و زنجان، و کردستان ایران از محبوبیت خاصی برخوردار است.
دوزله
این ساز یکی از سازهای بادی ایرانی است. دوزله سازی بومی و از انواع سازهای بادی یک زبانه محسوب می شود. وسعت صدای ساز حدود یک تا دو اکتاو است. این وسعت بسته به بزرگی و کوچکی ساز در میدان صدایی متفاوتی واقع می شود.
به طور کلی، این ساز از دو لوله مسی یا نی به موازات یکدیگر ساخته می شود. برخی از دوزله‌ها از جنس پر یک پرنده شبیه به عقاب یا استخوان پرندگان دیگر ساخته می‌شوند. هر کدام از لوله‌ها قمیش یک زبانه و مستقل از هم دارند.
در طول هر لوله، شش سوراخ تعبیه شده است. سوراخها در طول دو لوله در راستای یکدیگر قرار می‌گیرند. معمولا انتهای لوله‌ها، باز است. این ساز با درازای گوناگونی ساخته می‌شود. کوچکترین ابعاد طول آن حدود ۲۲ سانتی‌متر و قطرش حدود دو سانتی‌متر می تواند باشد.
سرنا
ساز سُرنا یا سورْنا نام سازی از خانواده ی سازهای بادی باستانی در ایران است. این ساز از چوب درختان مقاوم ساخته می‌شود در دسته ی سازهای دو زبانه قرار می گیرد. سرنای بومی هر منطقه همراه با دهل نواخته می‌شود. در بعضی فرهنگ های بومی ایرانی مثل بختیاری ها و دزفولی ها از سرنای کوچک در مراسم و آیین ها استفاده می گردد.
این ساز به دلیل ساخته شدن از شاخ حیوانات، سرنا نام گرفته است. سرنای کنونی از خانواده ی بوق‌های شاخی اولیه اما پیشرفته‌تر از آن ها است. از سوی دیگر بسیاری معتقدند که سور به معنی جشن، و نای همان کلمه ی نی است و نامگذاری این ساز ربطی به شاخ حیوانات ندارد. سورنا یا سرنا در جشن‌های شادمانی عمومی مخصوصا در روستاها استفاده می شود. یکی از معروف ترین کاربردهای این ساز، هنگام عروسی و بردن جهیزیه می باشد.
در اشعار تعداد زیادی از شاعران ایرانی، نام سرنا، سورنا و سورنای دیده می شود. این ساز در مناطق لرستان، سیستان و بلوچستان و خراسان محبوب بوده و در مجالس شادی این مناطق همراه ترانه‌های محلی با ریتم خاصی خوانده و نواخته می شود.
نفیر
این ساز، بادی و از جنس شاخ حیوانات است. نفیر متعلق به قلندران و دراویش دوره گرد بوده که در مسیر سفر خود از آن برای دور کردن حیوانات وحشی استفاده می نمودند. اما در حال حاضر در روستاها و شهرهای کوچک از این ساز برای کمک و جمع آوری نذورات استفاده می شود. نفیر به مرور منسوخ شده و امروز کمتر کسی این ساز را می نوازد.
نفير از خانواده سازهای بدون زبانه مطلق است. همچنین بسیاری از محققین معتقدند یکی از کهن ترین سازهای مورد استفاده بشر بوده است. اين ساز با شكل‌ها و اندازه‌های گوناگون در ميان فرهنگ‌های سرزمین های دور و نزدیک متداول بوده است.
نفير به صورت بومی با شاخ گوزن، كَل، بزكوهی، گاو ساخته می شود. برای ساخت این ساز داخل شاخ خالی می شود و يك دهانه براي دميدن در آن تعبیه می گردد. نفير در گذشته استفاده‌های گوناگونی داشته است. به طور مثال در ميادين جنگ و نقاره‌خانه‌ها از آن استفاده می شده است. مهم‌ترين كاربرد این ساز به دلیل صدای بلند و رسای آن خبررسانی بوده است. همچنین توسط برخی از دراويش استفاده می شده است. دروایش برای اعلام حضور از این ساز استفاده می کردند.
در متون و شهرهای فارسی از نفیر نام برده شده است. همان گونه که مولانا در شعرش می گوید:
بشنو این نی چون شکایت می‌کند از جداییها حکایت می‌کند
کز نیستان تا مرا ببریده‌اند در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند
دونیه یا دونلی
یکی از سازهای بومی بلوچستان دونیه یا دونلی نام دارد. این ساز از خانواده ی ساز نی است. به این صورت که از جانمایی دونی در کنار یکدیگر تشکیل شده و نوازنده هنگام نواختن نی مونث را کمی پایین تر از نی مذکر به طور همزمان در دهان خود قرار می‌دهد. نی مذکر شش سوراخ دارد و نی مونث وظیفه واخوان را به عهده دارد.
شمشال
این ساز در زیرمجموعه ی ساز های بادی قرار می گیرد. گونه‌ای نی فلزی است که نواختن آن در سرزمین کردستان رایج می باشد. افراد بسیاری این ساز را همان ساز نیِ چوپان می دانند. اما کاربرد آن فقط برای هدایت گله نیست و نواهای محلی هم با آن اجرا می‌شود.
شمشال در مراسم شادمانی همچون عروسی و جشن همراه با آواز و رقص بومی در ترکیب با تنبک و دف استفاده می شود. این ساز فقط مختص به مجالس شادمانی نیست و در عزا نیز کاربرد دارد. از نوازندگان مشهور این ساز می توان به استاد قادر عبدالله‌زاده مشهور به “قاله مه‌ره” در میان کُردها اشاره نمود.
شنیدن صدای ساز نی
برای آن که بیشتر با صدای این ساز آشنا شوید، آلبومی را به عنوان نمونه معرفی می کنیم که ساز نی آن توسط استاد حسین عمومی نواخته شده است. به طوریکه پیشتر هم معرفی شد، ایشان یکی از نوازنده های بنام این ساز بادی در ایران هستند.
برای شنیدن ساز ایشان، اینجا را کلیک کنید!
