در موسیقی سنتی ایرانی یکی از سازهای سنتی زهی یا زخمه ای ایرانی سنتور نام دارد. ایرانیان از دیرباز به داشتن مهارت های ساختن و نواختن ساز سنتور مشهور بوده اند. این ساز را با نام هایی دیگری در سایر کشور می شناسند. در چین به آن «یان-کین» می گویند. در محدوده ی اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای» نامیده می شود. از سوی دیگر در آلمان و اتریش آن را «مک پر»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می خوانند. اما در هند نیز مانند ایران سنتور نامیده می شود.
سنتورهای ساخته شده در تمامی کشورها تشابهات زیاد و تمایزات کمی با یکدیگر دارند. در برخی مناطق ارمنستان و گرجستان ساز، سنتور محبوبیت زیادی دارد .صدای سنتور ایرانی کمی لطیف تر از سایر کشورها است. این ساز که شکلی ذوزنقه ای دارد به سختی کوک می شود و تبحر در نواختن آن نیازمند ممارست و پشتکار فراوان است.
تاریخچه ساختن و نواختن ساز سنتور
تصور می شود که ساز سنتور در سال 669 قبل از میلاد یعنی در زمان حکومت آشوری ها و بابلی ها اختراع و ساخته شده باشد. زیرا تصاویر و مدارکی از این دوران وجود دارد که در آن سازی مشابه سنتور دیده می شود. افراد به تصویر کشیده شده در این مدارک، سازی ذوزنقه ای شکل مانند سنتور را با طناب به گردن خویش آویزان نموده اند و آن را می نوازند.
البته کاملا مشخص نیست اولین کشوری که سنتور در آن استفاده شده است کدام کشور می باشد. ولی شواهد نشان می دهد، آشنایی ایرانیان با ساز سنتور به دوران قبل از اسلام باز می گردد. در آن دوران به سنتور «کونار» می گفتند.
شخصی به نام عبدالقادر مراغه ای پس از ورود اسلام به ایران سازی به نام طوفان را که مشابه سنتور امروزی است معرفی نمود. تفاوت طوفان با سنتور در نوع بستن یک سیم برای هر صدا و همچنین کوک نمودن آن با جابه جا نمودن خرک ها بود. تاریخچه آثار کشف شده نشان می دهد که هنرمندانی در زمان ایران پس از اسلام دارای مهارت های ساختن و نواختن ساز سنتور بوده اند. به دلیل وجود این افراد، سنتور از ایران به سایر کشورهای مجاور صادر شده و سپس در اختیار کشورهای اروپایی قرار گرفته است.
مطابق دست نوشته های کهن در دوران امپراتوری مین در کشور چین، به دلیل مبادلات تجاری اقتصادی فراوان بین چین و خاورمیانه، ساز سنتور از طریق دریا از سرزمین پارس به کشور چین صادر شده است. این ساز ابتدا در منطقه ساحلی کانتون در چین نواخته می شد و سپس با کسب محبوبیت میان مردم و حکام وقت به سراسر چین گسترش یافت و یکی از سازهای محبوب دربار چین شد.
در بعضی منابع همچون کتاب “رئوف یکتا بیگ”، یکی از موسیقی دانان ترک، ذکر شده که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. همچنین در کتاب موسیقی لاروس نیز آمده که سنتور ساز مورد علاقه یهودیان بوده است و یهودیان زیادی با تبحر خاص صداهای دلنشینی از این ساز استخراج نموده اند.
پیش از قرون وسطی سنتور به اروپا صادر شد و شهرت زیادی یافت. مسیحیان اروپایی که در آن زمان موسیقی و هنر بخش مهمی از زندگی شان بود، به مرور سنتور را تکمیل نمودند. پس از آن سازهایی مثل پیانو که به آن سلطان سازها می گویند اختراع شد. بنابراین، عده ای معتقدند سنتور بستری برای پیدایش سازی همچون پیانو بوده است.
مهارت های نواختن ساز سنتور
در کشور ایران سنتور های گوناگونی از نظر ساختاری وجود دارند. کاربردهای این سازها متفاوت هستند و به سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، لا کوک، سی کوک، باس، باریتون، کروماتیک و کروماتیک بم معروف می باشند.
سی کوک ابعاد کوچکتری نسبت به سنتور لا کوک دارد. رایج ترین نوع سنتور در ایران سُل کوک 9 خَرَک است. این سنتور دارای 72 سیم است. البته لازم به ذکر است ساز سنتور لا کوک صدای زیرتری نسبت به سنتور سل کوک دارد. این نوع سنتور استفاده خاص تری دارد یعنی بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها مورد استفاده قرار می گیرد.
دست یافتن به مهارت های کوک و نواختن ساز سنتور آسان به دست نمی آید، اما هنرمندان بزرگی در این عرصه متبحر شده اند که ایران از این بابت به وجود آنها افتخار می کند.
ساختار ساز سنتور و مهارت های ساختن آن
این ساز فرمی کاملاً منظم و هندسی دارد. از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه و جنس چوب ساخته می شود. بلندترین ضلع موازی ساز نزدیک به نوازنده قرار می گیرد. در ساختار ساز دو ضلع با ابعاد برابر، دو ضلع موازی را به صورت مورب قطع می کنند.
بلندترین ابعاد در سنتورهای رایج نود سانتی متر و کوتاه ترین ضلع سی و پنج سانتی متر است. همچنین اضلاع مورب کناری سی و هشت سانتی متر هستند.
جعبه چوبی سنتور هشت تا ده سانتی متر ارتفاع دارد. تمام وجوه این جعبه از چوب گردو ساخته می شود. دو حفره ی گُل شکل روی وجه بالایی سنتور وجود دارد. این بخش تاثیر زیادی در زیبایی ساز، نرمی صدا، لطافت و شفاف شدن آوای خروجی دارد.
محدوده صدادهی سنتور بیش از چهار اکتاو است. بنابراین، یکی از خاص ترین سازهای ایرانی محسوب می شود. صدای این ساز به اعتقاد موسیقی دانان، شفاف و بلورین است. همچنین به دو صورت تکنوازی و هم نوازی می توان آن را نواخت. این موضوع نیز یکی از ویژگی های سنتور است.
پل های چوبی که «خَرَک» نامیده می شوند بر روی نقاب یا سطح فوقانی سنتور قرار دارند. خرک های بخش راست به کناره راست ساز و خرک های سمت چپ به کناره چپ نزدیک هستند.
کوک ساز سنتور فرآیندی دشوار و طولانی است. در سنتورهای فعلی چهار رشته سیم روی هر خرک وجود دارد. این چهار سیم باید دقیقاً یک صدا کوک شوند وگرنه صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود .
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که «مضراب» یا «زخمه» نام دارند، انجام می شود. این چوب ها یک واسطه میان دست های نوازنده و سیم های ساز هستند. نوازنده به وسیله آنها سنتور را به صدا در می آورد.
چهار قسمت اصلی تشکیل دهنده مضراب، سر مضراب، ساقه، حلقه و دم هستند. این چهار قسمت با اصول مشخصی انگشتان دست را داخل حلقه مضراب قرار می دهند. نوازنده با رفت و برگشت چرخشی در مچ خود و کنترل سر مضراب، به سیم ضربه می زند. در گذشته مضراب ها نمد نداشتند اما روی مضراب های کنونی نمد می چسبانند که باعث لطیف تر شدن صدای سنتور می شود.
نوازندگان بنام این ساز
از بهترین سنتورنوازان معاصر در عرصه موسیقی ایرانی، می توان هنرمندان زیر را نام برد:
- محمدصادق خان معروف به سرورالملک، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و …
