ساز چنگ یکی از قدیمی ترین سازهای تاردار یا زهی ایران باستان است. نام این ساز بارها در منابع و متون تاریخی آمده و نقش آن در سنگ نگاره های باستانی دیده می شود. در اکتشافات باستانی بابل و آشور و نواحی اطراف آن، یافته هایی وجود دارند که استفاده از این ساز را در هشت قرن بیش از میلاد مسیح نشان می دهند. در این اکتشافات نوازندگانی در حال نواختن ساز چنگ و آواز خواندن به صورت فردی یا گروهی دیده می شوند. این ساز در موسیقی سنتی ایرانی جایگاه خاصی دارد.
از سوی دیگر بسیاری از محققین حوزه موسیقی، ساز چنگ را همانند سنتور و قانون، از سازهای زهی قدیمی ایران زمین می دانند که از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح در سرزمین ما رواج داشته است. نخستین نوع ساز چنگ مثلثی شکل بوده و یک تخته به طول یک گز و یک میله چوبی شکل داشته است. این میله به گونه ای طراحی شده است که جای دست انسان داخل فرورفتگی ها و برآمدگی هایش قرار گیرد و کنترل ساز آسان تر باشد.
سیم های داخل ساز، اغلب هشت یا نه عدد بوده و موازی وتر مثلث قائم الزاویه تشکیل دهنده ساز نصب می شده است. یک سر سیم ها به تخته وصل می شود و سر دیگر آن به دور میخ ها یا گوشی ها متصل می گردد. گوشی ها روی میله چوبی قرار دارند و باقی مانده سیم ها از سمت دیگر آویزان می شوند.
مهارت های ساختن و نواختن چنگ در طول زمان، بسیار تغییر کرده و چنگ های امروزی تفاوت زیادی با چنگ های دوره های آشوری و بابلی دارد. در تاریخ موسیقی ایران نیز، می خوانیم که ایرانیان قدیم نوعی از چنگ را ون می نامیدند .
تاریخ ساختن و نواختن ساز چنگ
اختراع ساز چنگ ارتباط زیادی با کمان دارد. به طوری که محققین معتقدند در هنگام تیراندازی در میادین جنگ، زه مرتعش شده و صدای اندکی به گوش می‌رسیده است. پس از مدتی ساز چنگ با الهام از کمان تیر اندازی ساخته می شود. چنگ‌های نخستین شبیه کمانی از نی و چوب بوده اند.
تصویر چنگ در کلیه آثار باستانی ایران از زمان سلطنت هخامنشیان تا سلوکیان به وفور دیده می‌شود. این ساز، در زمان حکومت ساسانیان معروف ترین و محبوب ترین ساز بوده است. در شاهنامه فردوسی چندین بار نام آن ذکر شده است. به طور مثال، شخصی به نام نکیسا که از موسیقی دانان مشهور دربار خسرو پرویز بوده است، در نواختن این ساز مهارت زیادی داشته است.
از سوی دیگر ساز چنگ، اسم یکی از نتهای موسیقی است. ارزش زمانی این نت ۸/۱ نت گرد می باشد. چنگ تنها متعلق به ایرانیان نبوده و در میان اعراب پیش از اسلام نیز ساز محبوب بوده است.
در دوره های گوناگون تاریخی، در هر سرزمینی نوع خاصی از چنگ وجود داشته و نواخته می شده است. تفاوت این سازها در ابعاد، تعداد سیم ها، فرم ساز و نوع صدا می باشد. به طور مثال اهالی نواحی شمالی افغانستان سازی به نام زنبورک دارند که بسیار مشابه ساز چنگ است. از سوی دیگر ازبک های ترک زبان آسیای میانه به سازی که مشابه سنتور ایرانی است، چنگ می گویند.
انواع ساز چنگ در زمان های گوناگون در ایران یافت شده اند. به طور مثال، چنگ منحنی متعلق به قرن سیزدهم میلادی در اکتشافات باستان شناسی کشف شده است.
چنگ مثلثی تا اواخر سده های میانی در اروپای غربی نواخته می شد. در سال ۱۷۲۰ در باواریا، تغییراتی در چنگ ایجاد شد که برقدرت فنی و کیفیت صدای آن افزود. به طور مثال پدال هایی در پایه چنگ تعبیه شد. این تغییر بر صدای چنگ نیز تاثیر گذاشت و جایگاه آن را در ارکستر بهبود بخشید. هم اکنون چنگ به صورت تک نوازی یا هم نوازی نواخته می شود.
در سال ۱۸۱۰ ، چنگ امروزی شکل گرفت. در چنگ های تغییر یافته، نواختن همه گام های بزرگ و کوچک امکان پذیر شد و از آن پس چنگ شهرت و محبوبیت مجدد یافت. چنگ های جدید ۴۷ سیم و ۷ پدال داشتند.
انواع ساز چنگ
انواع این ساز به چهار گونه کلی تقسیم می شود:
- چنگ ارکستری،
- چنگ سنتی،
- چنگ باستانی، و
- چنگ تزیینی
از سوی دیگر این ساز از لحاظ شکل ظاهری به هفده نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می گردد. به طور مثال چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر انواع چنگ های رایج هستند.
ساختار این ساز زهی ایران باستان
چنگ معاصر سه قسمت متفاوت دارد. گردن، ستون و جعبه طنینی سه بخش اصلی آن است. زه یا سیم ها از گردن ساز به صورت موازی با ستون ممتد به جعبه طنینی متصل می شوند. این ساز را با اعمال فشار از کف دست بر سیم، لمس کردن یا چنگ زدن به زه ها می نوازند.
ساز چنگ ایران باستان دارای چهار رشته سیم بوده است. در زمان حکومت ساسانیان این تعداد به یازده رشته می‌رسد. هنگام ورود اسلام به ایران و پس از آن تعداد سیم های ساز چنگ به ۳۵ رشته تغییر می یابد.
این ساز زهی ایرانی از چوب‌های گردو و افرا به دلیل داشتن مقاومت بالا ساخته می‌شود. همچنین یکی از سازهای گرانقیمت محسوب می‌شود. این گرانی به علت ساختمان پیچیده و ساخت دشوار و زمان بر آن است. این ساز در اندازه‌های مختلفی ساخته می شود. بنابراین با توجه به ابعاد، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. بعضی چنگ ها دارای پدال هستند. این نوع معمولاً ۴۰-۴۷ سیم دارند.
چنگ پدال دار ۴۷ سیم و گستره صدایی ۶.۵ اکتاو دارد. وزن آن حدود ۳۵ کیلوگرم بوده و ارتفاعی معادل ۱۸۵ سانتی متر دارد. همچنین عمق آن ۱ متر و عرض آن ۵۵ سانتی‌متر است. در این ساز، نت دو، با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه نشان داده می شود. سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می گردند.
نواختن ساز چنگ
این ساز با انگشت نواخته می‌شود. تکنیک نوازندگی چنگ در جهان هشت انگشتی می باشد. اما نوازندگی در ایران ده انگشتی است.
نوازندگی این ساز بسیار مشابه نوازندگی پیانو است. اما از جهاتی سخت‌تر از یادگیری پیانو می باشد. نواختن هر قطعه روی این ساز صدای بسیار زیبا و دلنشینی دارد. در حقیقت چنگ یک نوع ساز عاشقانه با صدای ملایم و آرامش بخش است.
صندلی ای که هنگام نواختن چنگ انتخاب می شود، باید راحت و مقاوم باشد. برای نواختن این ساز زهی، سیم‌های کوتاه‌تر به بدن نوازنده نزدیک‌تر هستند و سیم‌های بلند‌تر دورتر قرار دارند. هنگام نوازندگی، بازوی نوازنده در زاویه‌ای ۹۰ درجه با بدن قرار می‌گیرد. ارتفاع صندلی باید طوری تنظیم شود که به راحتی بتوان به سیم‌های چنگ دسترسی داشت.
بدنه ساز به میان پاها کج می شود و ساز به شانه راست تکیه می کند. اگر ساز به صورت صحیح به بدن تکیه کند، نباید احساس سنگینی در نوازنده وجود داشته باشد. چنگ مستقیم روبه‌روی نوازنده قرار نمی گیرد. کف پاهای نوازنده باید به راحتی زمین را لمس کند. دست‌ها باید به موازات زمین باشند و به وسط سیم‌های این ساز، ضربه زده شود.
لازم نیست دست یا انگشت ها منقبض شوند. پس از نواختن هر نت، انگشتان و شصت دست باید به سمت کف دست تا شوند. این کار کمک می‌کند صدای بهتری از زه این ساز خارج گردد. ساز چنگ باید قبل از شروع به نواختن کوک شود و فواصل زمانی کوک آن کوتاه است. سیم ها با توجه به اینکه قرار است در چه کلیدی کوک شوند، شل یا سفت می شوند. نباید برآمدگی بند انگشتان به سیم چنگ برخورد نماید، چون این موضوع باعث افت کیفیت صدا خواهد شد.
نوازندگان بنام این ساز زهی ایرانی
از نوازندگان معاصر ایران می توان به فرزانه نوایی و آذرنوش صدر سالک اشاره نمود که سال‌ها در ترکیب ارکستر سمفونیک تهران فعالیت کردند. همچنین فتانه شاهین از مدرسان این ساز است. در دوره معاصر مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی در ایران و فکرت کاراکایا در ترکیه، به بازسازی ساز چنگ پرداخته و تغییرات مثبتی در آن ایجاد نموده اند.
مهارت های ساختن و نواختن چنگ در طول تاریخ دستخوش تحولات و نوآوری های فراوان شده است. گذشتگان ما این میراث فرهنگی ناملموس را به ما سپرده اند. ما نیز موظف هستیم آنها را بهتر از آنچه تحویل گرفته ایم، به آیندگان تحویل دهیم.
