مهارت های ساختن و نواختن ساز رباب به قرن ها پیش باز می گردد. رَباب (Rubab, Rabab, Robab) یکی از سازهای قدیمی در موسیقی سنتی ایرانی است که خاستگاه آن سرزمین خراسان در دوران ایران پس از اسلام بوده است. همچنین ساز خوش طنین و محبوب رباب در سیستان و بلوچستان و افغانستان از گذشته وجود داشته است. این ساز زهی نقش بزرگی در روایت افسانه ها و روایت های بومی و محلی سرزمین های یاد شده دارد. رباب در مجالس شادی و غم به طور گسترده استفاده می شود.
تصور می گردد که قدمت ساز رباب بیش از هزار سال باشد. معادل فارسی نام این ساز خوش صدا، رواده است. در متون باستانی متعلق به یونانیان و در نثرهای لاتین «پندورا پرزاروم» معادل نام ساز رباب ذکر شده است. در شاهنامه فردوسی چندین بار به این ساز اشاره شده است که قدمت این ساز و اهمیت آن را نشان می دهد.
این ساز زهی، آلت موسیقی اصیل پشتون‌ها می باشد. در بعضی نقاط ایران به رباب، تار هم گفته می شود. اما بین این دو تفاوت هایی وجود دارد. رباب اکثرا تارهای رزونانس دارد که از این تارها به ندرت استفاده می‌شود. در رباب اهتزازهای ارتعاشی با انگشت گذاری و کورد حل می گردد، اما در تار هارمونی مدنظر گرفته می شود. در سایر موارد تار و رباب بسیار به یکدیگر شبیه هستند.
«مهارت ساختن و نواختن رباب» به‌عنوان بیست‌وششمین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس ایران، در چهارشنبه ۱۴ آذرماه 1403 در کمیته بین‌الدولی میراث‌فرهنگی یونسکو در پاراگوئه ثبت جهانی شد.
تاریخ ساختن و نواختن ساز رباب
طبق منابع موجود، فردی با شهرت «نتن خان» در قرن شانزده میلادی در منطقه ای با نام پامیر بدخشان زندگی می کرده است. این شخص با سومین پادشاه سلسله گورکانیان یا امپراتوری مغولی هند هم دوره بوده است. او در همین دوره این ساز را طراحی و عرضه کرده است. در آن زمان پس از عرضه ساز با استقبال زیاد حاکمان و مردم روبه رو شده است. پس از چندین سال رباب به سایر نقاط صادر شده و در هر منطقه با تغییراتی نواخته می شده است.
این ساز در ابتدا به شکل یک ساز آرشه ای بوده است. به همین جهت با آرشه یا کمان نواخته می‌شده است. اما به مرور زمان تغییراتی پیدا کرده است و با مضرابی معروف به ناخنک یا شهباز نواخته می‌شود.
همچنین گفته می شود رباب قبلاً دو سیم داشته است. اما به مرور زمان یک سیم دیگر به آن اضافه شده است و نام ساز جدید کمانچه بر آن گذاشته شده است. پس می توان ساز کمانچه را تغییر یافته نسخه اصلی ساز رباب دانست.
مهارت های ساختن ساز رباب و ساختار آن
جداره این ساز همانند خیلی از سازهای ایرانی از چوب توت بی دانه ساخته می‌شود. داخل چوب را خالی می کنند و روی آن پوست بزغاله می کشند. جنس تارها در قدیم از روده گوسفند بوده است. اما به مرور تغییراتی اصلاحاتی در پرده‌ها ایجاد می شود و تارهای رباب از جنس نایلون ساخته می شوند. زیرا نایلون مقاوم تر و اقتصادی تر از روده گوسفند است.
لازم به ذکر است رباب به طور کلی از چهار قسمت یعنی شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده است. بخش شکم ساز، در واقع فضایی توخالی به شکل خربزه است که روی جداره پیرامونی آن، یک پوست نازک اما مقاوم کشیده شده است. همچنین خرکی کوتاه روی پوست قرار می گیرد.
سینه در ساز رباب، به شکل جعبه‌ای مثلث شکل است. سطح پیرامونی این جعبه، تا اندازه‌ای گرد ساخته می شود تا فرمی ماهی شکل به خود بگیرد. جنس این جعبه هم از چوب است. در جداره های جانبی سینه، عنصری به نام هفت گوشی تعبیه شده است. سیم‌های تقویت کننده صدای ساز به دور هفت گوشی پیچیده می‌شوند. سینه هنگام نواختن در بالا قرار می‌گیرد.
بر سطح جانبی دیگر یعنی سطح پایینی، پنجره‌ای وجود دارد. شکل این پنجره به صورت دایره‌ای بوده و دسته ساز تقریبا کوتاه است. بر روی دسته، تقریبا تعداد ده عدد «دستان» نصب می گردد.
در سر ساز، گوشی‌ها قرار گرفته و در بخش های بالایی و پایینی جعبه، هر کدام سه گوشی وجود دارد. سطح جانبی جعبه گوشی‌ها تا حدودی به طرف عقب ادامه می یابد.
از سوی دیگر تعداد سیم‌های رباب شش یا سه سیم به صورت جفتی بسته می شود. سیم‌های جفت با همدیگر هم صوت کوک تنظیم می گردند. سیم بم در ساز رباب روی جسم نایلونی اش روکشی فلزی دارد. بنابراین، به طور خلاصه می توان گفت که اجزای ساز رباب شامل کاسه، بدنه، صفحه، دسته، گوشی‌ها، شیطانک، سیم گیر، سر پنجه یا تاج، پوست، خرک، دستان، مضراب، تارهای اصلی یک و دو و سه به صورت روده‌ای نازک، تار شماره چهار به صورت روده‌ای ضخیم و تارهای فولادی (فولاد) می باشد.
انواع این ساز زهی و شکل های آنها
به طور کلی سه اندازه برای ساز رباب در نظر گرفته شده است که هرکدام از لحاظ نوع صدا تا حدودی با دیگری متفاوت هستند.
- رباب بزرگ یا شاه رباب
- رباب میانه یا رباب
- رباب کوچک یا زیلچه
سازندگان در ساختن ساز رباب به لحاظ فرمی، شکل های گوناگونی به آن داده اند. در ادامه به شکل های این ساز اشاره می شود.
- رباب با کاسه مربعی شکل
- رباب با کاسه استوانه‌ای
- رباب با کاسه کشتی یا کشکول
- رباب با کاسه گلابی شکل
- رباب با کاسه کروی شبیه به کمانچه
- رباب با کاسه‌ای شبیه سه تار یا تنبور کنونی
- رباب با کاسه‌ای بیضی
مهارت های نواختن ساز رباب
رباب دو پیکری (دوکاسه ای یا دو بدنی) است و مانند سیتار دارای ۱۸ تا ۲۱ تار می باشد. این ساز سه الی چهار تار برای ملودی دارد. به این تارها تارهای اصلی می گویند. همچنین هفده الی هجده تار برای تشدید ارتعاش دارد. به این تارها، تارهای فرعی گفته می شود.
در شیوه نواختن ساز رباب، نوازنده بر روی تارهای فرعی ضربات منظم و موزون وارد می کند. کاسه‌های رباب به یکدیگر نزدیک هستند. بنابراین، صدایی متفاوت با سایر سازهای زهی دارد. اما کاسه‌های سازهایی همچون سیتار یا سوبهار از یکدیگر جدا شده و فاصله دارند.
لازم به ذکر است که در سی تارها کاسه کوچک حذف شده است. در سازی به نام سوبهار کاسه در عقب ساز قرار دارد. بربط، عود سرود و رباب کوچک، و کلیه سازواره های با پسوند تار در دسته بندی سازهای زهی زخمه‌ای قرار می گیرند که هرکدام از آن ها در جزئیات نواختن و نوع صدا با دیگری متفاوت هستند.
از سوی دیگر، سازهای موسیقی در سرزمین های هند و ایران و توران (خراسان) از نظر فرهنگی هم خانواده محسوب می شوند. همانطور که بسیاری از آیین ها، مراسم، غذاها و پوشش در این مناطق مشابه یکدیگر است، در نوع مهارت های ساختن و نواختن ساز رباب می توان تشابهات زیادی بین این مناطق یافت. یکی از این تشابهات، ساز رباب است.
نوازندگان معروف
از نوازندگان مشهور این ساز در افغانستان می‌توان به رحیم خوش نواز و در ایران به بیژن کامکار اشاره نمود.
