ساز دف، نام یکی از سازهای کوبه‌ای بسیار محبوب و خوش صدا در موسیقی سنتی ایرانی است. این ساز حلقه‌ای چوبی دایره ای شکل دارد که پوست نازکی بر روی آن کشیده شده است. ساز دف با ضربه‌های انگشت نواخته می شود از این رو در حیطه سازهای ضربی ایرانی قرار می گیرد. همچنین از خانواده سازهای بومی-محلی “دایره” اما بزرگ‌تر از آن است. تفاوت این دو در آن است که دف صدای بم‌تری نسبت به دایره دارد.
ساز دف نه تنها در ایران بلکه در کشورهای همجوار نیز نواخته می شود. بیشترین کاربرد آن در مراسم عرفانی و سلوک دراویش است. دف ممکن است دارای زنجیر باشد که در این صورت جزئیات صدای خروجی از آن بیشتر از حالت ساده خواهد بود. کیفیت قاب چوبی و پوست کشیده شده بر روی دف، در صدای این ساز و ماندگاری آن موثر است.
در گذشته از دف برای نواختن در خانقاه ها و موسیقی عرفانی استفاده می شده است. اما در حال حاضر، در بیشتر سبک های نوازندگی موسیقی ایرانی مثل موسیقی دستگاهی، مقامی، فولکلوریک، تلفیقی و غیره مورد استفاده گسترده ای واقع می شود.
دفی که بر آن زنگوله تعبیه شده باشد دف زنگی نام دارد. مدتی تمبک جایگزین دف شد، زیرا توانست در مجالس رسمی راه یابد. از این رو به شهرت بالاتری نسبت به دف رسید و حضور دف کمرنگ تر شد. اما سال ها بعد دف مجددا رونق یافت و در بیشتر شهرهای ایران رایج شد.
تاریخ ساختن و نواختن ساز دف
بر طبق منابع مستند، در زمان پیش از ورود اسلام به ایران، دف در حیطه موسیقی ایرانی و به ویژه کُردی نواخته می شده است. در حال حاضر، استفاده سنتی-بومی از این ساز در موسیقی محلی کُردی به وضوح دیده می شود و دف محبوب ترین ساز میان کردها است.
با ورود اسلام به ایران و حرام دانستن موسیقی توسط مفسرین دینی آن زمان، استفاده از این ساز محدود به نواختن در خانقاه‌ها و تکایای کردستان شد. در نتیجه، دف بیش از سیزده قرن در خانقاه‌های کردستان و برای افراد خاصی نواخته شد، بدون آن که مردم عادی از این ساز بهره ای ببرند. همچنین نوازندگان آن دراویش کردستانی و عارفان بودند و از مردم عادی کمتر کسی نواختن آن را بلد بود.
در مراسم عرفانی دراویش، دف همراه با ذکر و سماء آنها نواخته می شد و شور عجیبی به محافل می بخشید. ذکرهای دراویش در هر مقامی با ریتمی منحصر به فرد در دف همراه بود. از این رو، مقام‌های دف شکل گرفت که علت آن داشتن مقامی مجزا برای هر ذکر بوده است.
در گذشته چنبر دف یا دایره کوچک را از جنس روی و برنج می ساختند. به این بخش خمک یا خمبک می‌گفتند. از سوی دیگر، به نواختن به وسیله دست با ریتم و یا اصطلاحا بشکن زدن هم خمبک یا خمبک می‌گفتند.
در همین زمان دف‌هایی هم ساخته شد که بر چنبر آن زنگ قرار می گرفت و سپس نواخته می شد. زنگ های دف را جلاجل می نامیدند. در دوران ایران پس از اسلام، به نوازندگانی که دف یا دایره می‌نواختند جلاجل زن می‌گفتند. در ایران باستان، جلاجل عنصری بیضی شکل و بزرگ با صدایی مهیب بود در جنگ‌ها به کار می رفت.
نواختن ساز دف
شیوه صحیح در دست گرفتن دف بسیار مهم و تعیین کننده است. این موضوع می تواند علت تفاوت بین اجرای جذاب و خسته کننده در مقایسه اجرای دو نوازنده باشد. در دست گرفتن نادرست ساز دف مانع نواختن صحیح ضربات آن خواهد بود. بنابراین، در نواختن ساز دف باید به ترتیب موارد زیر توجه نمود:
ابتدا شست باید از راستایی كه با خط افق زاویه قائمه می سازد، مقدار کمی انحراف پیدا کند. سپس سنگینی دف روی هر دو دست تقسیم شود. به طوری که به مقدار خیلی کم از سنگینی دف روی دست چپ بیفتد. پس از آن، کف دست راست تقریبا مقابل قلب قرار گیرد. سپس صفحه فرضی ای كه پوست دف در آن قرار گرفته است با راستای بدن موازی نباشد. یعنی دف در انتهای سمت چپ نسبت به نوازنده جلوتر از سمت راست آن است. در نهایت، بالای دف اندکی به سمت جلو متمایل شود.
ساختن ساز دف و ساختار آن
عرض حلقه دف حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر است. همچنین قطر آن از ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر متغیر می باشد. بر یکی از سطوح پوست کشیده می شود و در داخل جدار چوبی این ساز تقریبا چهل حلقه‌ی فلزی قرار می گیرد.
حلقه‌ها با فواصل مساوی نصب می شوند و صدایی زنگ دار تولید می کنند که مکمل صدای اصلی دف است. این حلقه ها به همراه صدای اصلی ساز، حس عرفانی را ایجاد می نمایند. در گوشه‌ای از حلقه چوبی دایره دف، سوراخی برای نگهداری ساز به وسیله انگشت نوازنده تعبیه می شود.
به این ترتیب، نوازنده با بقیه انگشتان هر دو دست خود، بر روی سطح پوستی ساز می‌کوبد و صدا تولید می نماید. نوازنده دف در هنگام نواختن تکان‌هایی کنترل شده در ساز ایجاد می نماید که باعث لرزش حلقه‌های آویزان می شود. بنابراین صدای نهایی خروجی از ساز دف، صدای زنگ وار، همراه با کوبش پوست است. هیچ یک از صداهای تولید شده در دف، ارتفاع معینی ندارند.
به طور کلی ساختمان دف به اجزای زیر تقسیم می شود:
- کلاف اصلی شامل کمانه
- پوست
- حلقه ها
- گل میخ ها
کمانه ها در دف به صورت کمانه یک کمه و کمانه دو کمه است. کمانه یک کمه از چوبی با قطر ۱٫۵ سانتی‌متر تهیه می شود. دو سر چوب در حالت یک کمه، طوری به سر دیگر وصل می شود که به شکل دایره قرار گیرد. این نوع کمانه، بر اثر فشار پوست کج می‌شود. همچنین از نظر سنگینی، نسبت به نوع دو کمه، سبک‌تر است.
اما کمانه دو کمه از دو چوب با قطر حدودا نیم سانتی‌متر ساخته می‌شود. دو چوب روی هم پرس می شوند. این نوع کمانه سنگین تر از حالت قبلی می باشد ولی در برابر فشار پوست، مقاوم تر است.
پوستی که بر روی دف کشیده می شود می تواند از جنس پوست طبیعی و یا مصنوعی باشد. پوست مصنوعی کوک ثابت تری نسبت به پوست طبیعی دارد. ضخامت سطح آن یک دست تر است و رطوبت جذب نمی کند. پوست مصنوعی به دلیل کشش یکسان پوست، تاب بر نداشته و صدای استاندارد تری دارد. برای ساخت دف از جنس پوست طبیعی، از پوست گوسفند، بز، آهو و میش استفاده می شود.
نوازندگان بنام این ساز
از نوازندگان معروف دف در ایران می‌توان به بیژن کامکار و مسعود حبیبی اشاره نمود. هژار زهاوی از نوازندگان مشهور بین‌المللی در حیطه این ساز است.
