مهارت های ساختن و نواختن تنبک ایرانیان به زمان های بسیار دور باز می گردد. ساز تنبک یکی از مهم ترین سازهای کوبه ای در ایران و سازی بسیار محبوب در غرب ایران می باشد. آن را در مراسم گوناگون به ویژه مجالس شادمانی می نوازند. ساز تنبک ساختاری ساده، پیوسته و مشخص دارد. این ساز جداره ای پوستی شکل دارد و اجزای آن مقاوم تر از ساز زهی است و در ضمن، نیازی به کوک ندارد.
این ساز همیشه در ارکستر موسیقی سنتی ایرانی یکی از تاثیرگذار ترین سازها است. تنبک به خوبی وزن ایجاد می کند و به نوازنده امکان استفاده از تمام انگشتان دو دست را می دهد. در نتیجه هنگام نواختن تمام دست، بازو، کتف و عضلات مرتبط با آن ها فعال است. از سوی دیگر نوازندگی این ساز نیازمند قدرت بالای تکنیکی و متریکی است. لذا تنبک یکی از سخت ترین سازهای ایرانی می باشد که استاد شدن مهارت های نواختن آن مستلزم سال ها تلاش و تمرین است.
نام های دیگر تنبک، تمبک، دمبک، دندونک و ضَرب است. در حوزه ی ساز شناسی، تنبک جزء طبل های جام شکل می باشد. بنابراین ساز داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین سازی به نام زیر بغلی در افغانستان بسیار مشابه تنبک و از خانواده ی این ساز هستند.
تاریخ مهارت های ساختن و نواختن تنبک
نخستین سند رسمی از نواختن تنبک به دوره قاجار باز می گردد. نمونه هایی ضبط شده از این ساز در دست است که متعلق به اوایل حکومت قاجار می باشد. اما برآورد می شود قدمت تنبک بیش از این باشد.
ساز تنبک در سده ی اخیر پیشرفت زیادی نموده به طوری که تبدیل به یک ساز تکنوازی حرفه ای شده است. ساختار و عناصر آن تغییراتی داشته و اساتید زیادی برای رشد و اعتلای جایگاه آن در ارکستر ایرانی تلاش نموده اند.
با مروری بر صداهای ضبط شده در صد سال گذشته در می یابیم که نوازندگان این ساز در دوران قاجار از تکنیک های حرفه ای نواختن بهره مند نبودند. در این دوران، تنبک فقط به منظور همراهی با گروه نوازندگان استفاده می شده و ساز اصلی نبوده است. به طور مثال، ساز اصلی تار، سنتور، کمانچه و غیره بوده و تنبک در کنار آن ها به عنوان ساز فرعی نواخته می شده است.
اما کم کم با ظهور استاد حسین تهرانی، از نوازندگان حرفه ای تنبک، تحولات زیادی از نظر تکنیک و متریک در مهارت های نواختن تنبک صورت گرفت. پس از این دوره نخستین کتاب آموزش تنبک نوازی نیز نوشته شد که پیشرفت زیادی در زمینه ی آموزش تنبک محسوب می شد. به مرور اولین گروه منسجم تنبک نوازی و تکنوازی تنبک با محوریت این ساز به اجرا پرداختند و محبوبیت این ساز بتدریج افزایش یافت. امروزه هنرجویانی از سنین گوناگون برای یادگیری این ساز اقدام می کنند.
مهارت های نواختن ساز تنبک
به طور کلی، مهارت های ساختن و نواختن تنبک با سایر سازها متفاوت می باشد. از این رو، چندین نوع مختلف از شکل اجرای تکنیک و تولید صدا در تنبک نوازی وجود دارد که در ادامه به آن ها پرداخته می شود.
1- ضربه زدن
در نواختن تنبک، با انگشتان یا کف دست بر روی پوست ضربه هایی زده می شود. گاهی ضربه با دست نیز بخشی از اجرای تنبک نوازان است. ضربه زدن می تواند مستقیم یا غیر مستقیم باشد. ضربه های مستقیم به وسیله دست یا وسیله ای مشابه بر پوست وارد می شود.
نکته مهم اینجاست که ضربه های غیر مستقیم بر سیم فرضی که پشت پوست قرار گرفته است وارد می گردد و باعث ارتعاش آن می شود. ضربه زدن مهم ترین بخش تولید صدا در تنبک نوازی است. ضربه ها ساده نیستند و گاهی چندین سال طول می کشد تا هنرآموز نوع ضربه زدن را بیاموزد.
2-مالش دادن
در این تکنیک پوست دست نوازنده یا لبه ناخن وی یا هر جسم دیگری بر روی پوست تنبک به صورت طولی یا دورانی مالش داده می شود تا صدایی شبیه ناله گوزن ایجاد نماید. این تکنیک برای تولید صدای فرعی می باشد و در میان اجرای نت های اصلی می تواند به صورت مکمل اجرا شود.
3-خراش دادن
در این تکنیک پوست و چوب بدنه توسط ناخن یا هر شی دیگر خراش داده می شود تا صدایی خاص ایجاد نماید.
مجموع سه تکنیک بالا، تکنوازی یا همنوازی تنبک را تشکیل می دهد. تنبک نوازی فعالیتی کاملا فیزیکی با درگیری کامل عضلات، استخوان ها، مفاصل و سایر بخش های دست نوازنده مانند کتف، آرنج و غیره است. مفاصل مچ دست و انگشتان، اهرم های انتقال نیروی کافی برای حرکت دست و انگشتان هستند. از این رو، توانایی جسمی برای نواختن این ساز، بیش از هر ساز دیگری مهم است.
ساختار و مهارت های ساختن تنبک
سازه ی اصلی تمبک از چوب یک تکه ساخته می شود. این چوب از کنده ی درخت توت، گردو، زبان گنجشک، کاج و هر درخت مقاوم دیگری می تواند ساخته شود. از این رو تنبک ساز سنگینی است و حمل آن برای تمامی افراد آسان نیست. پوست حیواناتی مانند گوساله، شتر، گوسفند و بز بر روی دهانه ی بزرگ کنده درخت کشیده می شود.
ساختار این ساز از قسمت های مختلفی تشکیل شده است. دهانه ی کوچک، نفیر، بدنه، دهانه بزرگ و پوست اجزای تشکیل دهنده این ساز هستند. ساز تنبک دو قسمت کلی دارد که استوانه ای شکل هستند.
- قسمت اول بالای ساز است. این قسمت هنگام نواختن به سمت جلو قرار می گیرد. قطر آن ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر است و طول ۴۵ سانتی متری دارد. سطح بالای آن پوست کشیده شده و در انتها به قسمت دوم متصل شده است.
- قسمت دوم از استوانه باریک تری ساخته شده که در انتها کمی گشاد تر می شود و دهانه ای باز دارد. این قسمت شکلی شیپوری دارد و وظیفه ی آن کنترل وزن قسمت بالایی است. بخش دوم به زیر بغل نوازنده می رود تا بخش اول به سمت جلو قرار گیرد.
نوازندگان بنام این ساز
محمد اخوان، ارژنگ کامکار، مجید خلج، پژمان حدادی، نوید افقه، محمدقوی حلم و سعید رودباری از معروف ترین تنبک نوازان معاصر هستند.
در بین کلیه کشورها، ایرانیان به مهارت های ساختن و نواختن تنبک بسیار معروف هستند و نمونه های بسیار خوبی از خود به جا گذاشته اند.
به صدای ساز کوبه ای تنبک گوش دهید!
برای گوش دادن به تکنوازی تنبک، اینجا را کلیک کنید!
برای همنواز تنبک و سنتور، اینجا را کلیک کنید!
