طاس یا تاس، سازی کوبه ای و اصالتا کردی است و این قوم بر مهارت های ساختن و نواختن ساز تاس تسلط بسیار خوبی دارند. این ساز عمدتا در موسیقی سنتی ایرانی و در بخش موسیقی عرفانی درویشان و عارفان مناطق غربی ایران کاربرد دارد. به طوری که در خانقاه های کردستان محبوبیت بسیاری دارد و بخش مهمی از مراسم عرفانی را تشکیل می دهد.
کاسه این ساز عمدتا از جنس فلز مس است. روی کاسه پوست گاو یا گوسفند به صورت نازکی کشیده می شود تا صدا را به خوبی منعکس کند. نوازنده تاس با چوب یا نوعی تسمه چرمی یا لاستیکی بر روی کاسه می‌کوبد تا صدای آن خارج شود.
به طور کلی ساز مکمل تاس، دوطبله یا دف است. از این ساز در خانقاه ها در زمان ذکر و قیام استفاده می شود، اما در موارد کمی با دهل و دوزله نیز هم صدا می شود. نغمه های ساز تاس عبارتند از: حیران، گریان، فتاح پاشایی، لبلان، زنگی زنگی، سه‌جار، شلان.
تاریخ مهارت های ساختن و نواختن ساز تاس
این ساز یکی از سازهای باستانی محسوب می شود اما مستندات دقیقی از تاریخچه اش در دسترس نیست. آن چه محققین حوزه موسیقی در زمینه تاریخچه ساز تاس حدس می زنند، نشان می دهد این ساز در ابتدا برای مراسم بومی و جشن ها استفاده می شده است. پس از مدتی، کاربرد اطلاع رسانی پیدا کرده و در روستاها برای مطلع نمودن مردم از خبر خاصی استفاده می شده است. پس از آن به مرور وارد خانقاه ها شده و در مراسم مذهبی-عرفانی مورد استفاده قرار گرفته است. برد صدای تاس طولانی است. از این رو برای نواختن در اجتماع مردم مناسب می باشد.
شرق شناس دانمارکی به نام آرتور، معتقد است ساز تاس در زبان پهلوی همان طاس یا طاسه زبان فارسی است. این ساز شباهت زیادی به کوس یا تیمپانی یا تمبال دارد.
بیشترین استفاده از ساز تاس، در منطقه کردستان ایران و عراق است. نمونه های تغییر یافته آن در ترکیه نیز دیده می شود. گونه های دیگری از ساز تاس در سایر مناطق ایران وجود دارند که به ندرت نواخته می شوند. نواختن این ساز هنوز هم در هند متداول است .
تاس ساز مقدسی برای عرفا و درویشان محسوب می شود. مراسم خانقاهی و عرفانی در مناطق کردستان با ذکر نام پروردگار و پیامبر مسلمانان شروع می شود و سپس با دف نوازی ادامه می یابد. در ادامه مراسم به مرور شور و حال شدت می یابد و ذکر به مرحله «قیام» می‌رسد. در همین مرحله، می توان شاهد مهارت های نواختن ساز تاس بود که همراه با دف نوازی شدت می گیرد و تا پایان مراسم ادامه می‌یابد.
مهارت های نواختن ساز تاس
این ساز برای جمع شدن و حرکت و پیاده شدن، آهنگ منحصر به فردی دارد. در اغلب موارد، نواختن ساز تاس همانند اجرای چند میزان دو ضربی می باشد. صدای این ساز وقتی از فاصله نسبتا دور شنیده می شود بسیار رسا و واضح است. از این رو به آن، ساز رزمی عشایری می گویند و در اشعار نظامی نیز بارها به تاس اشاره شده است. تاس صدایی بسیار تیز و خشک دارد.
در بین مردم ایران، مهارت های ساختن و نواختن ساز تاس همچنان حفظ شده است و مانند سنتی دیرین به نسل های بعدی منتقل می گردد.
مهارت های ساختن ساز تاس و ساختار آن
بدنه این ساز از دو کاسه فلزی تشکیل شده است. بر روی بدنه پوستی از حیوانات کشیده می شود. سپس مضراب‌هایی از جنس چوب یا چرم ضخیم اما مقاوم و ظریف ساخته می شوند تا کار نواختن ساز آغاز شود. این مضراب ها باید بسیار مقاوم اما ظریف باشند تا در هنگام نواختن نشکنند یا پاره نشوند. در واقع در ساز تاس، ساخت مضراب از اهمیت زیادی برخوردار است.
نوع دیگری از ساز تاس وجود دارد که بر خلاف نوع اول بدون پوست و کاملا فلزی می باشد. این نوع در ابعاد گوناگون و برای مصارف متفاوت ساخته می‌شود.
تاس را می توان با بدنه‌ای از جنس چوب توخالی هم ساخت. البته نوع چوب بهتر است از درخت گردو باشد تا مقاومت بالایی داشته باشد. در بعضی از مناطق روستایی ساز مکمل و همراه تاس، دوزله یا سرنا هستند. این نوع از تاس بسیار کمیاب بوده و فقط در موارد خاص استفاده می شود.
نوازندگان بنام این ساز
امجد ابراهیمی یکی از معروف ترین نوازندگان ساز تاس است. متاسفانه اساتید این ساز، از عرفا و دراویش خانقاهی ناشناخته هستند که چون در پی نام و شهرت نیستند، امکان معرفی آنها در اینجا وجود ندارد.
اگر در حین سفر خود، به مناطق کردنشین رفتید و موقعیتی برای شرکت در مراسم خانقاه های آنان پیش آمد، حتما در آن مراسم شرکت کنید تا بیشتر با این بخش از فرهنگ ایرانی آشنا شوید. در این مناطق ایران است که می توانید بخوبی شاهد مهارت های ساختن و نواختن ساز تاس باشید.
