ملات ساروج یکی از ملات‌های آهکی معماری ایرانی است که مردمان گذشته آن را در مکان‌های مرطوب یا بخش‌های در تماس مستقیم با آب استفاده می‌کردند. مواد اصلی تشکیل‌دهنده‌ی این ملات آهک و سیلیس فعال است که باعث مقاومت آن را در برابر اوضاع نامساعد محیطی میشود. این ملات روش‌های تهیه‌ی متفاوتی دارد که ۶۰۲ نوع از آن شناسایی شده است.
دیرینگی استفاده از ملات ساروج
این ملات یکی از ابتکارهای معماران ایرانی در دوران کهن به شمار می‌رود که مشخص نیست از چه زمانی کاربرد آن رایج شده است؛ بااین‌حال، باستان‌شناسان بناهایی را کشف کرده‌اند که متعلق به ۷۰۰ سال پیش هستند و در ساخت آنها ساروج به کار رفته است. استفاده از این ملات از اوایل دوره‌ی پهلوی، متوقف و به‌جای آن سیمان و بتن به کار گرفته شد.
استفاده از این نوع ملات فقط خاص ایران نیست و در کشورهای دیگری نظیر افغانستان، عمان و یمن نیز نمونه‌هایی از کاربرد آن را می‌توان مشاهده کرد. در کشور عمان ساروج را ملاتی مقاوم می‌شناسند و مقاله‌هایی درباره‌ی آن در دانشگاه «سلطان قابوس» این کشور نگاشته شده‌اند.
جالب توجه است که در کشور افغانستان استفاده از این ملات رواج بیشتری دارد و هنوز هم آن را در بازسازی بناها به کار می‌گیرند. برای مثال، در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، هنگام بازسازی «باغ بابِر» در کابُل و ساخت حوضچه و آب‌نمای پلکانی برای آن از ساروج بهره بردند. بدین منظور، چاله‌هایی به قطر ده متر و عمق و پهنای نیم متر ایجاد و داخل آن را با مصالح مختلفی نظیر خاکستر، آهک، ماسه‌ی ریز، خاک سرخ و آب پر می‌کردند. سپس، نوعی چرخ سنگی را به داخل گودال نیم‌متری می‌انداختند و چند نفر آن را می‌کشیدند تا مصالح داخل گودال کوبیده شوند.
در مرحله‌ی بعد، مصالح را با بیل زیر و رو می‌کردند تا دوباره چرخ سنگی را از روی آن عبور دهند. برای ورز‌دادن طولانی‌مدت ملات، این مراحل به دفعات تکرار می‌شد.
معماران افغانی پس از انجام مراحل فوق، ملات آماده را بر دیوارهای چاله‌ی کنده‌شده برای حوض، می‌ریختند و گونی خیسی را روی آن می‌کشیدند. بدین‌ترتیب، حوضچه‌ی آبی با ساختار مستحکم و غیرقابل نفوذ در برابر آب ایجاد می‌کردند. آنها با وجود دردسترس‌بودن سیمان، ملات ساروج را برای ساخت و بازسازی حوضچه مناسب می‌دانند.
روش‌های تهیه ساروج
معماران ایرانی در دوران گذشته، این نوع ملات آهکی و سنتی ایران را به دو روش گرم و سرد تهیه می‌کردند. در ادامه، هر دو روش تهیه‌ی این ملات را به اختصار بیان می‌کنیم:
روش گرم
تهیه‌ی ساروج به روش گرم بدین شرح است:
- کوبیدن کلوخه‌های سنگ آهک رس‌دار برای نرم‌ترشدن آن
- مخلوط‌کردن خاک حاصل‌شده با کاه، پِهِن و آب
- پَهن‌کردن گِلِ حاصل از مخلوط با ضخامت ده سانتی‌متر بر روی زمین
- پختن قطعه‌های خشک‌شده
- آسیاب‌کردن قطعه‌ها
- به‌دست‌آوردن محصولی به رنگ لیمویی یا قهوه‌ای روشن به نام ساروج
روش سرد
مراحل روش سرد تهیه‌ی ساروج به شرح زیر است:
- مخلوط‌کردن آهک شکفته (آهک مرده یا آب‌دیده)، خاکستر، ماسه‌ی بادی، خاک رس، لویی (نوعی الیاف گیاهی از مغز نی)
- بنا به نیاز افزودن موی بز، گوساله یا انسان، سفیده‌ی تخم‌مرغ، چربی گوساله و مواد دیگر بر اساس کاربرد ملات ساروج
- حاصل‌شدن ملاتی به رنگ خاکستری یا کبود که علاوه بر مقاومت مکانیکی زیاد در برابر نشت و نفوذ آب نیز مقاومت خوبی دارد.
شایان ذکر است که آهک ماده‌ی اصلی هر دو روش تولید ملات ساروج و عامل اصلی چسبندگی آن است و باعث میشود ملات، قطعات سنگ و آجر بنا را به‌خوبی به هم بچسباند. همچنین، وجود مقدار اندکی خاک رس و ماسه در این ملات به جهت وجود سیلیس در ساختار آن، به چسبندگی بیشتر ملات کمک می‌کنند. ماسه‌ی موجود در این ملات خاصیت پُرکنندگی نیز دارد.
معرفی ملات مستحکم ساروج و روش‌های ازبینبردن آن
ملات ساروج ملاتی بسیار محکم است که از ترکیب آهک با سیلیس فعال حاصل میشود. فعال‌بودن سیلیس برای تهیه‌ی این ملات از نکات بسیار ضروری است. زیرا این نوع سیلیس که سیلیس آمورف یا بی‌شکل نام گرفته است، ساختمان بلوری ندارد.
در گذشته، سیلیس موردنیاز برای این ملات را از خاکستر حاصل از سوزاندن فضولات حیوانی به دست می‌آوردند. امروزه، استفاده از سیلیکافوم یا میکروسیلیس کار را راحت‌تر کرده است.
معماران ایرانی ملات ساروج را در ساخت حوض، پل، آب‌انبار، برکه، گرمابه و سد استفاده می‌کردند. این بدان جهت بود که بناهای مزبور در تماس مستقیم با آب قرار داشتند و امکان تخریب آنها در طول زمان وجود داشت.
البته، استحکام ساروج گاهی در هنگام تخریب ساختمان دردسر‌ساز می‌شد و کار را مشکل می‌کرد. امروزه، روش‌های مختلفی برای ازبینبردن این ملات کشف شده‌اند که عبارت‌اند از:
استفاده از مواد منبسط‌شونده‌ای نظیر کتراک
ماده‌ی کتراک نوعی ماده‌ی منبسط‌شونده است که می‌توان آن را برای ازبینبردن بناهای ساخته‌شده با ساروج استفاده کرد. بدین‌منظور، حفره‌ای داخل بنا ایجاد می‌کنند. در مرحله‌ی بعد، کتراک را با آب سرد مخلوط می‌کنند و داخل حفره می‌ریزند. سپس، مدتی صبر می‌کنند تا کتراک منبسط شود و سنگ‌های اطراف خود را بشکند.
جالب توجه است که کتراک به هنگام انبساط می‌تواند فشاری معادل دو تا پنج مگاپاسکال بر دیواره‌ی چاله وارد کند. چنین فشاری برای شکستن بلوک سنگ و ساروج بدون ایجاد آلودگی صوتی و زیست‌محیطی کافی است.
روش خردکردن
با توجه به وجود انواع متفاوت ساروج، روش خردکردن آنها نیز تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد. البته، یک روش کلی نیز شناخته شده است که از طریق آن می‌توان انواع ساروج را خرد کرد. بدین منظور، ابتدا باید تشخیص دهید که به کدام قسمت از ملات ضربه وارد شود تا سریع‌تر خرد گردد. چراکه ملات ساروج همانند الماس دارای یک نقطه‌ی حساس است.
البته، روش بالا ممکن است کارساز نباشد که در این صورت می‌توان دو روش ذیل را به کار بست:
- استفاده از کات مرتار: در این روش دو حفره بر روی ملات ایجاد می‌کنند و جکی را در این حفره‌ها قرار می‌دهند. سپس، فشاری از بیرون به جک وارد می‌کنند تا ملات ساروج بشکند.
- انفجار: در این روش استفاده از دینامیت مرسوم است.
استفاده از حلال
یکی از حلال‌های شناخته‌شده برای ازبینبردن تدریجی ملات ساروج، دی سولفات آمونیوم است.
کاربردهای ساروج
این ملات کاربردهای مختلفی دارد که عبارت‌اند از:
- استفاده به‌عنوان روکش در بناهایی که در تماس مستقیم با آب قرار دارند. ازجمله‌ی این بناها می‌توان به آب‌انبارها، حوض‌ها و حمام‌ها اشاره کرد؛
- استفاده در تزیینات نمای خارجی که به‌دلیل صاف و براق بودن سطح ساروج این امکان فراهم است؛
- ساخت بناهای مستحکم با این ملات و پنهان‌کردن اشیای باارزش داخل آن، در دوران گذشته.
روش‌های تشخیص سنگ از ساروج
چنانچه نیاز داشته باشید وجود ملات ساروج را در قسمتی از بنا تشخیص دهید، روش‌های ذیل بسیار کارساز خواهند بود:
- به سطح مدنظر خود با کفش ضربه‌ای بزنید. چنانچه در حین واردکردن ضربه جرقه‌ای مشاهده کردید، می‌توانید ادعا کنید که آن بخش حاوی این ملات است.
- در سطح سازه با اره خراشی ایجاد کنید. اگر در محل تماس اره، پودری ایجاد شود آن ملات ساروج است.
- از ترکیب آب و بنزین در محل مدنظر استفاده کنید. چنانچه محل سیاه شد، تشخیص شما درست است.
- تکه‌ای از سطح مدنظر خود را جدا کنید و آن را به مدت ۱۰ دقیقه در آب بجوشانید. چنانچه لایه‌ای از چربی روی سطح آب مشاهده کنید، این سطح از ساروج است.
- بر روی سطح سازه سرکه یا جوش شیرین بریزید. اگر ساروج باشد، اثری از جوشیدن مشاهده خواهید کرد.
ایراد ملات ساروج و روش برطرف‌کردن آن
همان‌طور که شرح آن گذشت، هنگام تهیه‌ی این ملات به روش گرم باید بعد از ترکیب مواد، آنها را خشک کرد. این مسئله باعث میشود که حجم ملات کاهش یابد. بنابراین، هنگام استفاده به‌عنوان پوشش بنا امکان ترک‌خوردگی و کاهش خاصیت نفوذناپذیری آن وجود دارد.
در گذشته، برای جلوگیری از کاهش حجم ساروج از الیاف طبیعی گیاهی و جانوری بهره می‌بردند. نوع گیاهی این الیاف گیاه لویی حاصل از نوعی نی و نوع جانوری آن پشم بز، شتر و گاهی موی انسان بود. امروزه، به‌جای این مواد از الیاف مصنوعی نظیر الیاف پلیمری، فلزی یا شیشه‌ای استفاده می‌کنند.
انواع ساروج بر اساس مقاومت و استحکام
این ملات بر اساس مقاومت شامل سه نوع مختلف است:
- ساروج سیاه که مقاومت بالایی دارد و نوع بسیار سخت این ملات محسوب میشود.
- ساروج خاکستری که مقاومت آن نسبت به ملات سیاه کمتر و نیمه‌سخت است.
- ساروج سفید که مقاومت کمتری نسبت به دو نوع دیگر دارد و نوع سخت آن محسوب میشود.
ملات ساروج را بیشتر بشناسید
ساروج ملاتی سنتی و ضدآب است که در معماری ایرانی بسیار مورد توجه قرار داشته است. دستی بر ایران ضمن معرفی این ملات، پیشنهاد می‌کند که هنگام سفر با تورهای ایرانگردی علت استحکام بیشتر بناهای تاریخی را از راهنمایان گردشگری جویا شوید.
پرسش‌های متداول درباره ساروج
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
ساروج چیست؟
ملاتی تهیه‌شده از آهک، آب و رس (حاوی سیلیس) است که ابتکاری از معماران ایرانی به شمار می‌رود.
ترکیبات ساروج کدام‌اند؟
در تهیه‌ی این ملات به روش گرم از سنگ آهک رس‌دار استفاده میشود. در روش سرد نیز ترکیبات به‌کار‌رفته عبارت‌اند از: آهک شکفته، خاک رس، ماسه‌ی بادی، خاکستر حاصل از کودهای حیوانی یا گیاهی، الیاف، آب و در برخی مواقع سفیده‌ی تخم‌مرغ و شیر.
