شاخه ای از معماری را که مبتنی بر نیازهای منطقه‌ای است و با مصالح موجود در همان منطقه اجرا می‌شود و سنت‌های همان منطقه را بازتاب می‌دهد، معماری بومی می‌نامیم. حاصل این نوع معماری ایرانی را معماری بدون معمار نیز می‌نامند. عامل‌های مشترک پدید‌آورنده‌ی معماری بومی در فلات ایران را آبوهوا و مصالح ساختمانی قابل‌دستیابی و مخصوص این منطقه‌ی دنیا تشکیل می‌دهند.
آب‌و‌هوای حاکم بر منطقه‌ی ایران بی‌رحمانه گرم یا سرد است. غالب وقت‌ها، بسیار خشک نیز هست و خاک بیابان، بخش عمده‌ی زمین‌ها را می‌پوشاند. به‌طور کلی، بارندگی در ایران کافی نیست و زلزله‌ها همواره تهدیدهایی بالقوه‌اند. آجر و گل، مواد اصلی استفاده‌شونده برای ساخت سازه‌های گوناگون هستند؛ زیرا خاک را می‌توان همه‌جا با سهولت و ارزانی پیدا کرد.
در معماری بومی ایران، سقف ساختمان‌ها اغلب به‌صورت گنبدهای کوچک و تاق‌ها ساخته می‌شوند. دیواره‌ها معمولاً ضخیم هستند و پنجره‌ها را ناچارند در اندازه‌های کوچک بسازند. دلیل‌های مربوط به انتخاب این معماری را باید در عامل‌های مشترک یاد‌شده جست. علاوه بر ویژگی کلی معماری در فلات ایران، بناهای خاصی نیز در این کشور ساخته می‌شوند که باید در اینجا به آن‌ها اشاره کرد.
کبوترخان، معماری بومی ایران در خدمت کشاورزان
مقصود از ساخت چنین برج‌هایی، فقط جمع‌آوری مدفوع کبوترها برای بهره‌برداری به‌صورت کود یا استفاده در تولید باروت بوده است. مسئله‌ی اصلی در ساخت بنا، افزودن تعداد بیشتر به لانه‌‌های کبوتر با حداقل مصالح به نظر می‌رسد. معماری این بناهای به‌ظاهر ساده، خالی از هنر و محاسبه نبوده است؛ هرچند که صرفه‌ی اقتصادی نیز لحاظ می‌شده.
یخچال‌ها، معماری بومی ایران در خدمت تابستان‌های گرم
یخچال‌ها برای نگاهداری از برف و یخ، جهت استفاده در تابستان ساخته می‌شدند. تهیه‌ی یخ در فلات ایران بسیار دشوار بوده است. در این منطقه، فصل گرما طولانی و فصل سرما کوتاه است و آب آشامیدنی به‌میزان کافی وجود ندارد. کوه‌های پوشیده از برف نیز در همه‌جا دیده نمی‌شوند و اختلاف ارتفاع موجب دشواری حمل برف به منطقه‌های پست‌تر است.
یک نهر، یک دیوار و یک بنای انبار‌گونه با دیوارهای ضخیم، راه‌حل هوشمندانه‌ی تهیه و ذخیره‌ی یخ برای استفاده‌ی بعدی بوده است. در این بناها، همچون هر سازه‌ی دیگری، جنبه‌های فنی و فرهنگی نیز دخیل و جالب‌توجه بوده‌اند.
آب انبار، بنای بومی دیگری در فلات ایران
جمع‌کردن و انباشتن آب، به‌شیوه‌ای صحیح و کارآمد، هرگز بدون تجربه‌ی فراوان حاصل از سده‌های متوالی ممکن نمی‌شده است. تهیه‌ی آب به‌وسیله‌ی قنات که به سیستم دست‌ساز آبراه زیرزمینی در ایران باستان شناخته می‌شود، معمول بوده است. آب تهیه‌شده بدین منوال باید در سازه‌ای مناسب به‌نام آب انبار نگاه داشته می‌شد که یکی از جلوه‌های معماری بومی ایران است.
آب انبار، گودال مدور عمیقی است که گنبدی آن را می‌پوشاند و دسترسی به آن از طریق راهرویی میسر می‌گردد که تا ورودی آن گودال پایین می‌رود. سقف این راهرو به‌صورت تاق گاهواره‌ای پوشانده می‌شود. آب در این سازه، با کاربست فنون محلی، تمیز و خنک نگاه داشته می‌شود.
بادگیرها، نماد تهویه‌ی مطبوع سنتی در معماری بومی ایران
بادگیر یکی از معروف‌ترین و دیدنی‌ترین عنصرهای معماری ناب ایرانی است. بادگیر سازه‌ای دودکش‌مانند است که معمولاً به‌صورت جفتی، از قعر خانه تا سطحی ساخته می‌شود که اندکی از بام آن بالاتر باشد. این سازه‌ها مانند سیستم تهویه عمل می‌کنند تا دمای داخل خانه یا آب انبار را حدود ۲۰ درجه‌ی سانتیگراد کمتر از محیط بیرون نگه دارند.
متأسفانه بناهای ساخته‌شده به‌وسیله‌ی معماری بومی ایران، در معرض نابودی قرار دارند؛ اما هنوز هم می‌توان تعداد زیادی از آن‌ها را در شهرهای مختلف مشاهده نمود که نشانگر نیاز و علاقه‌ی مردم به آن‌هاست. این بناها از جاذبه‌های گردشگری در ایران امروز هستند.
پرسش‌های متداول درباره معماری بومی ایران
برای فهم بهتر موضوع، پرسش و پاسخ‌هایی طرح کرده‌ایم. افزون بر این‌ها، شما می‌توانید سایر سؤال‌هایتان را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.
معماری بومی چیست؟
معماری بومی به نوعی از معماری گفته می‌شود که مبتنی بر نیازهای منطقه‌ای است و با مصالح موجود در همان منطقه اجرا می‌شود و سنت‌های همان منطقه را نیز بازتاب می‌دهد. بناهای برآمده از این نوع معماری ایرانی به معماری بدون معمار نیز شناخته می‌شوند.
معماری بومی ایران چه ویژگی‌هایی دارد؟
در معماری بومی ایران، سقف بیشتر ساختمان‌ها به‌صورت تاق‌ها و گنبدهای کوچک ساخته می‌شوند. دیواره‌ها معمولاً ضخیم هستند و پنجره‌ها را به‌ناچار در اندازه‌های کوچک می‌سازند. آبوهوا و مصالح ساختمانیِ در دسترس از عامل‌های مشترک پدید‌آورنده‌ی معماری بومی در فلات ایران هستند.
بناهای خاص در معماری بومی ایران کدام‌اند؟
بناهای خاص ساخته‌شده در این کشور با معماری بومی عبارت‌اند از:
• کبوترخان، سازه‌هایی در خدمت کشاورزان؛
• یخچال، بناهایی در خدمت مردمان در تابستان‌های گرم؛
• آب‌انبار، بناهای بومی برای آسایش مردمان؛
• بادگیر، تهویه‌ی مطبوع سنتی در معماری بومی ایران.
دلیل ساخت کبوترخانه‌ها چه بوده است؟
علت ساخت برج‌های کبوترخانه جمع‌آوری مدفوع کبوترها برای بهره‌برداری به‌صورت کود کشاورزی یا استفاده در تولید باروت بوده است.
معماری آب‌انبارها در فلات ایران چگونه است؟
آب‌انبار گودال مدور عمیقی است که گنبدی آن را می‌پوشاند و دسترسی به آن از طریق راهرویی میسر می‌شود که تا ورودی آن گودال پایین می‌رود. سقف این راهرو به‌صورت تاق گاهواره‌ای پوشانده می‌شود. آب در این سازه با به‌کاربستن فنون محلی، تمیز و خنک می‌ماند.
