بسیاری از ما هنگام سفر متوجه پل های تاریخی ایران شده ایم. از آنجایی که از دیرباز پل سازی در ایران رواج داشته است، در این مطلب شما را با تاریخچه و انواع این بناها آشنا می کنیم.
از گذشته های دور راه‌های باستانی متعددی برای تردد مسافران و کاروان‌های تجاری در این منطقه از جهان وجود داشته است. از این رو به واسطه موقعیت جغرافیایی و عوارض طبیعی، صدها پل در طول تاریخ برای سهولت رفت و آمد مسافران روی رودها و دره‌ها ساخته شده است. برخی از این پل ها هنوز استفاده می‌شود و بسیاری از آنها نیز ویران شده اند.
از پژوهش‌های باستان‌شناسی بر می‌آید که حتی از دوران پیش از هخامنشیان پل سازی امری رایج در ایران بوده است. الواح بدست آمده از شوش (تمدن عیلام) و بابل (تمدنهای بین‌النهرین) و نشانه‌هایی از دوره مادها گواه وجود پلهایی بر کرخه (عیلام)، دجله و فرات (بین‌النهرین) و رودخانه‌های کوه‌های زاگرس (ماد) می‌باشد.
در این میان از پل بابل بر رودخانه فرات (عهد بخت النصر) یاد می‌شود و قدیمی‌ترین اثر باستانی پل مربوط به پلی بر رود ارس (دوره اورارتوها) می‌باشد. همچنین پل باستانی معروفی بر رودخانه کر (کوروش) فارس در محل درودزن که کاربری سد هم داشته موجود بوده است.
معرفی شناخته شده ترین پل های تاریخی ایران
فهرست و معرفی کلی این پل ها به شرح زیر می باشد:
- پل جی
این پل مربوط به دوره ساسانیان و پیش از اسلام است. در چهار کیلومتری شرق اصفهان و روی زاینده‌رود ساخته شده است. در میان چشمه‌های این پل قوس‌های زیبای کوچکی اجرا شده است. پل جی هنوز کاملا سالم و پابرجا و قابل استفاده است.
این پل را می‌توان قدیمی‌ترین پل ساخته شده روی زاینده‌رود نامید. بارها در طول تاریخ و بویژه در قرون اولیه پس از اسلام مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در این پل خشت و آجر و ساروج است. طول این پل 105 متر و عرض آن پنج متر است.
- پل دختر لرستان
این بنا یکی از جالب ترین پل های تاریخی ایران می باشد که ابتدای جاده پلدختر خرم‌آباد و در ورودی شهر پلدختر قرار گرفته است. اكنون تنها دو طاق چشمه در طرفین منتهی‌الیه شرق و غرب باقی مانده‌اند. اصل این پل مربوط به دوره ساسانی است.
جهت پل شرقی ـ غربی وطول آن 270 متر است. پایه‌های پهن و قطور آن از سنگ ساخته شده‌اند. بلندای این طاق 18 متر از سطح آسفالت است و نزدیك به 30 متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. عرض چشمه موجود 5/11 متر است.
- پل قافلانکوه
این پل در 20 کیلومتری جنوب شرقی شهر میانه قرار دارد. پل قافلانکوه حدود ششصد سال پیش و در دوران پیش از صفویان و مقارن با عصر تیموری ساخته شده است.
این بنا که یکی از پل های تاریخی ایران است، دارای یک دهانه بزرگ و دو دهانه جانبی کوچک در طرفین می باشد. مادام دیولافواست در دوره قاجاریه به ایران سفر کرد و از این پل در سفرنامه ی خود مطالبی نوشته است.
- پل چالان چولان
این پل در دشت سیلاخور در مسیر جاده قدیمی بروجرد به خوزستان و اصفهان احداث شده است. قدمت پل به زمان صفوی می رسد اما شالوده آن متعلق به دوره ساسانی است. طول این پل 120 متر است كه دارای شش طاق چشمه آجری است. پایه‌های آن تا ارتفاع یك متری از سنگ و بدنه از آجر ساخته شده است.
- پل لاتیدان
این پل طویل‌ترین پل ایران است. در استان هرمزگان و در 50 کیلومتری غرب بندرعباس روی رود «کول» واقع شده است. پل لاتیدان پلی بسیار بلند و طویل به طول 800 متر ساخته شده است.
امروزه بخش‌های زیادی از این پل تخریب شده است و تنها 270 متر از سمت غرب و 150 متر از سمت شرقی این پل پا برجاست. عرض پل لاتیدان به دلیل طولانی بودن آن در بخش‌های مختلف متغیر است.
- پل کهنه کرمانشاه
این پل در شرق کرمانشاه روی رودخانه قره‌سو قرار دارد. این پل از روزگار کهن نقشی مهم در ارتباط میان ایران و بین‌النهرین و عراق امروزی داشته است. تقریبا بیشتر کاروان‌هایی که به قصد شهرهای کربلا، نجف، کاظمین، سامرا و سایر شهرهای عراق از ایران سفر می‌کردند، از این پل عبور می کردند. تاریخ ساخت پل مربوط به دوره صفوی است. اما شالوده آن ساسانی ـ سلجوقی است.
- پل خواجو
این بنای منحصر به فرد یکی از پل های تاریخی ایران می باشد که در اصفهان و در خیابان خواجو واقع شده است و 150 متر طول و 14 متر عرض دارد. این پل کاربری دومنظوره داشته و می‌توانست در صورت نیاز به عنوان سد نیز عمل کند. یکی از شاهان صفوی دستور داده بود در میانه پل کوشکی کوچک برای خود و خانواده‌اش بسازند که امروزه نیز پابرجاست.
- پل گاومیشان سند
این پل در سی کیلومتری شهرستان پلدختر قرار گرفته است. طول این پل 168 متر و عرض گذرگاه آن هشت متر بوده است. اكنون شش چشمه نسبتا سالم از پل گاومیشان باقیمانده است. این بنا در دوره‌های صفوی و قاجار مورد مرمت و استفاده قرار گرفته است. اما زمان ساخت آن متعلق به دوره ساسانیان است.
نکته هوشمندانه در ساخت این پل، استقرار پایه‌ها روی بستر صخره‌ای طرفین رودخانه است. این موضوع تماس پایه‌ها را با فشار آب و رطوبت ناشی از آن به حداقل رسانده است.
- پل كشكان
این پل در جاده خرم‌آبادـکوهدشت و 40 کیلومتری کوهدشت قرار گرفته است. کشکان یکی از پل های تاریخی ایران است که دارای 12 چشمه بزرگ و یک چشمه کوچک در منتهی‌الیه غربی پل می باشد. قطر پایه‌های این پل تاریخی بسیار زیاد می باشد و در حد فاصل میان پایه‌ها و قوس چشمه‌ها، حجره‌های مسقفی ایجاد شده است. در این پایه‌ها از مقطع بیضی برای سهولت در عبور آب استفاده شده است. قدمت این پل تاریخی مربوط به دوره ساسانیان است.
- سی و سه پل
شاید بتوان گفت که سی و سه پل مشهور‌ترین پل ایران است. این پل در اصفهان قرار گرفته و به آن پل الله‌وردی‌خان، پل چهار باغ، پل سی و سه چشمه و پل جلفا نیز می گویند. این پل متعلق به عصر صفوی است. سی و سه پل حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد. همچنین روی زاینده‌رود به همراه 33 چشمه آب بنا شده است.
مقایسه با پل های مشابه دیگر
علاوه بر بارزترین پل های تاریخی ایران که معرفی شدند، نمونه های مشابه آنها را می توان در نقاط دیگر ایران نیز پیدا کرد. در اینجا به ارائه فهرستی از آنان می پردازیم:
پل های دوره هخامنشیان
- پلهای بر روی راه شاهی
- پل باستانی درودزن رودخانه کر
- پل باستانی رودخانه کرخه
- پل تنگه بلاغی (سیوند)
- پل تخت شاه‌نشین (در محل پاتاوه بر رودخانه بشار یاسوج)
- پل خداآفرین (بر روی رود ارس)
- پل تنگ (بر روی رود سیمره ارستان در تنگ‌ترین بخش رود)
پل های دوره اشکانیان
- پل دختر (میانه)
- پل دختر (کر و دختر در لرستان)
- پل چم نمشت (سیمره)
- پل گاومیشان (سیمره)
پل های دوره ساسانیان
- پل بند شادروان شوشتر
- پل دزفول
- پل شهرستان
- پل خسرو
- پل نعمان
- پل شاپوری
- پل کر و دختر
- پل ساسانی دره شهر
- پل چم نمشت
پل های اوایل دوره اسلامی
- پل خداآفرین
- پل امیر (رود کر – فارس)
- پل هندوان (شهر اهواز)
- پل ایدج (پل شهر ایذه)
- پلهای هیرمند و فره (سیستان)
- پل ابوطالب (فارس)
- پلهای بدر (بر روی رود کشکان)
- پل کشکان (بر روی رود کشکان)
- پل کله هر (پل ممولو) (بر روی رود کشکان روستای مملو)
- پل گاومیشان (شرق سیمره)
پل های دوره حکومت ترکان سلجوقی
- پل توس خراسان
- پل ضیاالملک (بر روی رود ارس)
پل های پس از مغول
- پل های میانه (حوالی شهر میانه)
- پل شهرچای یا پل میانه (بر روی رودخانه میانه)
- پل آجری نوژی وران (راه باستانی بیستون به سقز)
- پل آجری قراچای (جاده همدان – کرمانشاه)
- پل خیرآباد (دهستان خیرآباد جاده بهبهان – گچساران)
- پل خاتون (بر روی رود کرج)
- پل خشت دیماین (راه مالرو اشکور)
پل های دوره صفوی
- سی و سه پل اصفهان
- پل خواجو اصفهان
- پل جویی یا پل جوبی در اصفهان
- پل خان (بر روی رود کر)
- پل شاه عباسی (اشتهارد – بوئین زهرا)
- پل آجری کوچه (روستای کوچه کنگاور)
- پل آجری میان راهان (روستای میان راهان کنگاور)
- پل پنج چشمه (بر روی رود زنکمار، تبریز – ماکو)
- پل آجری خرم‌آباد (شهر خرم‌آباد)
- پل فرسنج (روستای فرسنج تویسرکان)
پل های دوره قاجاریه
- پل آجری حاجی امیر (بر روی رودخانه کبوترلانه بلوک سلطان آباد کنگاور)
- پل خاتون (شهرستان خوی)
- پل چالان چولان (بروجرد – درود)
- پل حاجی فتحعلی بروجرد
- پل دره روآه (بروجرد – ملایر)
- پل لوشان (قزوین – رشت)
پرسش‌های متداول درباره پل های تاریخی ایران
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
قدیمی‌ترین پل تاریخی ایران مربوط به چه دوره‌ای است؟
قدیمی‌ترین پل تاریخی ایران که بخشی از آن همچنان پابرجاست، بر روی رودخانه دز در دزفول بنا شده است. قدمت این پل به دوران ساسانی برمی‌گردد، یعنی حدود 1700 سال پیش. جالب است بدانید که این پل بعد از 17 قرن همچنان استوار و قابل استفاده است.
از پل‌ها برای چه مواردی استفاده می‌شد؟
اهداف مختلفی برای احداث پل های تاریخی ایران در مکان‌ها و دوران‌های متفاوت وجود داشته است. برای مثال، در برخی مناطق، هدف از احداث پل، عبور و مرور مردم و لشکرکشی نظامیان بود. آبرسانی، ایجاد تفرجگاه و… از دیگر دلایل ساخت پل‌ها بوده‌اند.
پل قوسی چیست و چه تفاوتی با سایر پل‌ها دارد؟
معماری پل قوسی به این صورت است که در قسمت انتهایی آن تکیه‌گاه‌هایی به شکل قوس تعبیه می‌شوند. این قوس‌ها وزن خود پل و بارهای وارد بر آن را تحمل می‌کنند. گاهی یک پل به دلیل طول زیاد ممکن است از چند قوس تشکیل شده باشد.
شهر پلهای ایران کدام است؟
اهواز با 9 پل تاریخی و جدید، شهر پلهای ایران است. البته، اگر سخن از پایتخت پلهای تاریخی ایران باشد، لرستان با بیش از 90 پل تاریخی، رکورددار تمامی مناطق ایران است. برخی از این پل‌ها عبارتند از: گاومیشان، پلدختر، کشکان، شاپوری، پل آجری، کلهر و شکسته.
